Eskiyeni (Sep 2021)
İbn Receb el-Ḥanbelî’nin Buḫârî’ye Tenkidlerinin Değerlendirilmesi
Abstract
Buḫârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i Kur’an-ı Kerîm’den sonra en güvenilir kitap kabul edilmiş ve diğer hadis kitapları içerisinde hep en önde yer almayı başarmıştır. Bununla birlikte el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ tenkidden de vareste tutulmamış, bazı yönlerden eleştirilmiştir. Bu tenkidler sened ve metin esaslı tenkidler olarak iki başlıkta mütalaa edilebilir. Metne esaslı eleştiriler, metinlerde zikredilen bazı şahıs isimleriyle ilgili bilgi yanlışlıkları, birtakım kelime ve ibarelerle ilgili anlama hataları, tarihi gerçeklere uymama gibi konular üzerinde tekâsüf etmektedir. Sened yönünden tenkidler ise râvilerin cerh-tadîl açısından durumu ve seneddeki ittisal ve inkıta üzerinde yoğunluk kazanmaktadır. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’e tenkid yöneltenlerden biri de İbn Receb el-Ḥanbelî olmuştur. Bu çalışmada, hicrî sekizinci asırda yaşamış, İslâm ilimlerinin farklı alanlarında eserler vermekle birlikte daha çok hadisçiliğiyle tanınmış İbn Receb el-Ḥanbelî’nin Fetḥu’l-Bârî isimli el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ şerhinde Buḫârî’ye yönelttiği bazı tenkidler incelenmiştir.İbn Receb’in tenkidleri dört başlıkta ele alınmıştır. Senede yönelik olarak vehim tenkidi üzerinden durulmuştur. Bu başlık altında İbn Receb’in vehim olduğunu öne sürdüğü iki ayrı sened incelenmiştir. Vehim olduğu gerekçesiyle yöneltilen her iki tenkid için de dikkat çeken husus, eleştirinin Buḫârî’nin sahabî râvi tercihi üzerinde yoğunlaşmış olmasıdır. Öyleyse her iki tenkid yerinde kabul edilse bile hadisin sıhhatini doğrudan etkilediği söylenemez. Zira “sahâbe mürseli” olarak ifade edilen bu husus birçok âlim tarafından hadisin sıhhatini zedeleyen bir kusur olarak görülmemiştir. Metne yönelik olarak idrâc tenkidi ele alınmış ve tespit edilen üç ayrı örnek irdelenmiştir. İdrâcı tespit etmek, Hz. Muhammed’in sözleriyle râvilerin sözlerinin arasının ayırt edilmesine ve doğru hadis metnine ulaşmaya yardımcı olacağından önem arz etmektedir. İbn Receb’in Buḫârî’ye yönelik tenkidlerinden bir diğeri ise Buḫârî’nin bâb başlıkları (terâcim) tercihleri üzerinde olmuştur. Buḫârî’nin fıkhî anlayışının bir yansıması mesabesinde olan bâb başlıkları, şârihlerin önem atfettiği konulardandır. İbn Receb de bu konu üzerinde durmuş ve Buḫârî’nin belirlediği bazı bâb başlıkları ile altında zikrettiği hadis/hadisler arasında uyum olmadığı yönünde birtakım tendikler yöneltmiştir. Bu çalışmada İbn Receb’in Buḫârî’ye bâb başlıkları konusundan yönelttiği üç örnek üzerinde durulmuştur. Ele alınan son tenkid konusu ise Buḫârî’nin bazı fıkhî çıkarımlarına yöneliktir. Buḫârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i telif etmesindeki temel hedefi sahih hadislerin bir kısmını toplamaktır. Bununla birlikte o, eserine fıkhî görüşlerini de yansıtmıştır. İbn Receb, Buḫârî’nin fıkhî çıkarımlarından bir kısmına muvafakat göstermiş, bir kısmını ise eleştirmiştir. Bu çalışmada İbn Receb’in Buḫârî’nin fıkhî istinbâtına yönelttiği üç ayrı tenkid üzerinde durulmuştur.Çalışmanın esas hedefi İbn Receb’in tendiklerini değerlendirmek olmakla birlikte sadece bununla yetinilmemiş, başta İbn Ḥacer ve diğer önemli Buḫârî şârihlerinin de o konudaki görüşleri aktarılarak çalışmaya zenginlik katılması amaçlanmıştır. İbn Receb’in Buḫârî’ye farklı açılardan yönelttiği tenkidler onun savunmacı bir Buḫârî şârihi olmadığını göstermektedir.
Keywords
