مطالعۀ ساختارشناختی چوب و لایۀ رنگ در شیرسرهای خانۀ تقوی گرگان

Abstract

سابقه و هدف: نقاشی روی چوب در ایران در زمان صفویه متداول شده و در دوره زندیه و قاجار به اوج خود رسید. هنر نقاشی و کتیبه­نویسی بر روی چوب به عنوان یکی آرایه­های منحصربه­فرد در ایران رو به فراموشی بوده که مطالعات فن­شناختی و آسیب­شناختی آنها کمک بسزایی به حفظ و تداوم این­ گونه آثار خواهد نمود. حفاظت از چوب در بناهای تاریخی که آرایه­های رنگی نیز بر روی آن اجرا شده، کار پیچیده­ای است. چالش این کار، مربوط به ویژگی­های چندگانه مادی اثر، نوع مداخلات و انتخاب مواد شیمیایی حفاظتی است که باید در این آثار مد نظر قرار گیرد. در واقع، با شناخت کامل اثر، می­توان راهکار حفاظتی برای آن ارائه کرد. هدف از این مقاله، شناخت مواد، شناخت ساختار و شناخت آسیب لایه­های مختلف شیرسرهای تاریخی خانه تقوی گرگان است که به‌صورت خلاصه، مطالعه فنی گفته می­شود. این شیرسرها مربوط به سال 1209 ه.ق. است.مواد و روش­ ها: شیرسرهای چوبی خانه تقوی گرگان که در سطح زیرین آن کتیبه­های نوشتاری به همراه نقوش گیاهی و کادربندی­ها اجرا شده، نمونه­های مطالعاتی این پژوهش است. نوع و میزان نمونه با توجه به ابهامات موجود و شیوه آزمایش انتخاب شد. در مجموع، چهار نمونه چوب و چهار نمونه رنگ تهیه گردید. برای مطالعه فنی این آثار، از میکروسکوپ عبوری، میکروسکوپ دیجیتال Dino-Lite plus و میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) مجهز به آشکارساز EDSاستفاده گردید. همچنین در شرایط استاندارد آزمایشگاهی، کشت قارچ و سنجش اسیدیته چوب انجام شد.نتایج: لکه­های سیاه در بررسی با میکروسکوپ دیجیتال حکایت از حضور و رشد عوامل بیولوژیک بر روی سطح چوب دارند که در بخشی از آنها برای کشت و شناسایی قارچ­ها نمونه‌برداری شد. مشاهدات اولیه با میکروسکوپ دیجیتال بر تخریب مواد متشکله چوب ناشی از عوامل بیولوژیک و کاهش استحکام و انسجام چوب است.در اولین بررسی، با توجه به مقاطع عرضی تمامی نمونه­ها (سه نمونه) مشخص شد که نمونه‌ها از گونه چوب‌های پهن‌برگ هستند. آوندها به‌طور یکنواخت پراکنده شده­اند. در مقطع مماسی اشعه چوبی تک سلولی و چند سلولی مشاهده می­شود که پهنای آن تا حدود 25 سلول می­رسد. اندازه آوند­ها تقریباً یکسان و از نوع همگن و پراکنده آوند می­باشد. در این نمونه آوندها دو تا چهارتایی به هم چسبیده‌اند. اندازه آوند­ها به‌طور میانگین 59 میکرومتر اندازه­گیری شد. همچنین فراوانی آوندها در هر میلیمتر مربع به‌طور میانگین 130 آوند در هر میلیمتر محاسبه شد. در دو نمونه 2021.G.T.3 و 2021.G.T.8 آوند­ها ناهمسان، جدا و مقطع آنها نسبتاً گرد است. حفره‌ها ناهمگن و بخش روزنه دیده می­شود و بعضی آنها تیل­دار هستند. قطر آوندها از چوب بهاره و تابستانه مشخص می‌باشند. در مقطع مماسی اشعه چوبی تک سلولی و یا پر سلولی مشاهده می­شود.در ادامه مطالعات، نمونه­های مطالعاتی با میکروسکوپ الکترونی روبشی با بزرگ­نمایی­های مختلف بررسی شد. دیواره سلولی در نمونه­ای دچار تضعیف شده و در حال فروپاشی است. همچنین رشد قارچ­ها در میان ساختار چوبی به وضوح دیده می­شود. در دو نمونه دیگر، دیواره­های سلولزی به شدت دچار اضمحلال شده و شاهد گسستگی و گسیختگی بین لایه­های سلولزی هستیم.نتیجه­ گیری: نتایج این مطالعه نشان داد چوب استفاده شده برای شیرسرهای تاریخی، راش و چوب بلندمازو است. همچنین قارچ‌هایی از نوع آسپرژیلوس تریوس، آلترناریا، آسپرژلوس نایجر و کلادوسپوریوم در ساختار چوب شناسایی شد. در ادامه، تخریب دیواره سلولی و اضمحلال ساختار چوب شناسایی گردید. همچنین از رنگ­های آبی لاجورد، قرمز سرنج، گل­سفید و مخلوط رنگ سیاه کربن و سیاه آهن بر روی چوب­های تاریخی به عنوان نقش و نوشتار استفاده شده است. این مطالعه می­تواند در جهت حفظ صحیح آثار چوبی تاریخی منطقه گرگان اهمیت بسزایی داشته باشد.

Keywords

• ساختارشناسی
• شیرسر
• نقاشی روی چوب
• گرگان