Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (Jan 2017)
Wypadki losowe oraz inne „wielkie niebeśpieczeństwa" w świetle księgi cudów i łask Matki Bożej Świętogórskiej (XVI-XVIII w.)
Abstract
Celem artykułu jest analiza księgi cudów i łask związanej z obrazem Matki Bożej Świętogórskiej z sanktuarium gostyńskiego (Prospekt Wesoły, Miłosiernych Oczu, Przenayświętszey Maryi, [...] z Gory S. Gostynskiey…, Poznań 1726). Autorka rozważa rozmaite opisane tam nieszczęśliwe zdarzenia, których doświadczyli wierni w okresie od XVI do XVIII w. Usystematyzowała odnotowane w księdze wypadki, wskazując, że najobszerniejszą grupę stanowiły utonięcia (por. tabela 2). Jednocześnie w artykule zamieszczono uwagi na temat samej księgi, jej konstrukcji oraz liczby odnotowanych świadectw (tabela 1). W różnych zdarzeniach losowych większy udział mieli chłopcy i mężczyźni. Z drugiej strony dzieci o wiele częściej ulegały wypadkom niż dorośli (tabela 3), a przyczyną tego było dziecięce pragnienie poznawania świata, ciekawość oraz brak opieki. Z kolei w przypadku mężczyzn dominowała brawura, udział w bójkach, potrzeba ochrony życia ofiar napaści, niekiedy zaangażowanie w tzw. męskie rozrywki, skłonność do alkoholu. Środkami leczniczymi, które stosowano w analizowanych przypadkach, były różnego rodzaju wódki i „plastry”. Najobszerniej opisano sposób udzielania pomocy topielcom. Autor wspominał o toczeniu na beczce, zmianie pozycji ciała, co miało wspomóc proces usunięcia wody z dróg oddechowych. Osoby poszkodowane otrzymywały pomoc nie tylko ze strony osób niewykwalifikowanych, ale także cyrulików. Na podstawie zapisów zawartych w Prospekcie możliwe było omówienie niektórych kwestii rodzinnych i społecznych. Sama księga jest wartościowym poznawczo źródłem, które pozwoliło na refleksje o więziach rodzinnych, wrażliwości na los potrzebujących, o zobojętnieniu względem ludzkiej tragedii. Poza tym opisane zostały odnotowane w księdze sprawy kryminalne. Najwięcej zarejestrowano przypadków napaści oraz udziału w bójkach. Ofiarami przemocy byli w większości mężczyźni, najczęściej osoby obce w stosunku do agresorów. Na temat zasięgu geograficznego kultu Matki Bożej Świętogórskiej możliwe było sformułowanie jedynie wstępnych spostrzeżeń. Przeważały pielgrzymki bliskie (do 30 km), które miały głównie charakter dziękczynny, rzadziej związane były z prośbą o ocalenie. Prośby takie najczęściej były modlitwą zanoszoną bezpośrednio na miejscu zdarzenia, co wydaje się zrozumiałe w ekstremalnych okolicznościach. Natomiast dary wotywne były wspominane sporadycznie. W artykule podjęto także zagadnienie dziecięcych zabawek i rozrywek oraz problem poglądów na temat specyfiki wieku dziecięcego, a także młodzieńczego. Treść relacji wskazuje, że nie zmieniły się one od starożytności i średniowiecza – dzieci uznawano za płoche i bezrozumne, młodzieńcom zaś przypisywano skłonność do swawoli.
