Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Jun 2022)
Arap Edebiyatında Şiirsel Tarih Düşürme Sanatı ve Siirt Nezdinde Bazı Örnekleri
Abstract
Tarih düşürme, önem atfedilen veya dikkat çeken bir hadisenin meydana geliş tarihini göstermek amacıyla ebced hesabını kullanarak bir mısra, beyit, kıt‘a veya gazel söyleme sanatıdır. Söz konusu sanat; doğum, ölüm, tayin, bir görevden azledilme, sünnet, evlenme, bir takım mühim yapıların inşası, onarımı, savaş ve barış gibi hayatın hemen her alanında kullanılagelmiştir. Arap alfabesi ile kaleme alınan edebî metinlerde zaman zaman harflerin ifade ettiği seslerden veya kelimelerin anlamlarından ziyade rakamsal değerlerine vurgu yapılmıştır. Bu tür şiirlerin en önemli özelliklerinden birisi de kaleme alındıkları dönemdeki mühim bir olayın tarihini kaydetmesi veya tarihçiler tarafından kaydedilmiş bir hadisenin tarihini tescil etmesidir. Harf ile rakamların birlikte raks ettikleri estetik sunum eşliğinde icra edilen bu sanatta, harflerin ebced hesabına göre sayısal değerleri hesaplanarak bir olayın tarihini verecek biçimde, maharet ve ustalık gerektiren bir kelime veya mısra söylenir. Belâgat ilminde bedî‘ sanatları arasında zikredilen tarih düşürme sanatı ile ilgili manzumelerde ebced hesabının yanında anlam, vezin ve kafiye gibi unsurlara da dikkat edilmesi gerektiği için yoğun bir zihinsel çabayı gerektirmektedir. Klasik Arap edebiyatı harf mühendisliği ve söz mimarisi denilebilecek tarih düşürme sanatı ile ilgili ürünler bakımından oldukça zengindir. Şahsî veya genel kütüphanelerde, cami, medrese, minare levhalarında, her biri bir sanat galerisini andıran kabristanlarda bulunan mezar şâhidelerinde, saraydan başlayarak kervansaray, han, hamam ve konakların girişlerinde sıklıkla rastlayabileceğimiz bu eserler, derin bir birikim ile birlikte maharet sahibi bir şairin dil fırçası eşliğinde, rakam ve harflerin el ele vererek ortaya çıkardığı anlam tablosu özelliğini taşıdığı gibi tarihî bir belge hüviyetini de taşımaktadır. Yazılış sebebine bağlı olarak söz konusu şiirler öncelikle sedaları kubbeleri süsleyen gazelhanlar ya da çığlıkları matem çadırında yankılanan mersiyehanlar tarafından gönüllere işlenmiş, daha sonra harflerin bestekârı ve kelimelerin mimarı hattatlar tarafından kâğıda nakşedilmiş ve nihâyet taşları dantel gibi işleyen hakkâklarca mermere veya taşlara kazınmak suretiyle gelecek asırlara miras bırakılmıştır. İslâmî ilimlerin her alanında telif, tercüme, şerh ve haşiye türünde eser üreten Siirtli âlim, edip ve şairler bahse konu mirasa ilgisiz kalmamış ve “sayısal şiir” olarak da adlandırabileceğimiz bu alanda da çeşitli vesilelerle manzum eserler kaleme almışlardır. Yaşadıkları toplumu ve dönemi etkileyen önemli olayları, imar ve inşa faaliyetlerini, devrin önde gelen şahsiyetlerinden birisinin ölümü ve birçok konuyu şiirlerine aktarmak suretiyle tarihî vesika kıymetindeki edebî eserleri gelecek nesillere armağan etmişlerdir. Çalışmamızda öncelikle tarih düşürme sanatının tanımı, özellikleri, edebî çehresinin yanı sıra tarih açısından önemi üzerinde durulacak, Arap alfabesindeki harflere verilen rakamsal değerleri ifade eden “ebced hesabı” ve özellikleri ile ebced hesabına dayanarak yazılan manzumelerde dikkat edilmesi gereken başlıca hususlara dair genel bir çerçeve çizilecektir. İkinci bölümde ise tarih düşürme ile ilgili şiirlerin etrafında döndüğü başlıca konular ve kullanım alanlarına dair bilgiler verildikten sonra Osmanlı Devleti zamanında dünyaya gelmiş Siirtli âlim, edip ve şairlerin söz konusu alanda verdikleri ve halen keşfedilmeyi beklemekte olan eserlerinden örnekler aktarılmak suretiyle konu detaylı bir şekilde ele alınacaktır.
Keywords
