Dylematy sumienia „katolików w potrzasku”*

Abstract

Znany publicysta katolicki Andrzej Micewski nadał swoim wspomnieniom z czasów PRL-u tytuł Katolicy w potrzasku, podkreślając dramatyczność sytuacji, w jakiej znaleźli się ludzie wierzący, nie akceptujący ideologii marksistowskiej, a próbujący brać aktywny udział w życiu społecznym. System tota litarny niszczył podmiotowość społeczeństwa i indywidualnych osób, drastycznie ograniczał wolność osobistą i stanowił potężne wyzwanie dla ludzkich sumień. W takich warunkach niekiedy dojrzewały i ujawniały się postawy heroiczne. Niestety, ujawniały się również postawy oportunistyczne czy wręcz podłe. Takie określenia jak „zaczadzenie ideologią” (Andrzej Micewski), „umysł zniewolony” (Czesław Miłosz), „homo sovieticus” (Józef Tischner), „struktura kłamstwa” (Piotr Wierzbicki) czy wreszcie „stracone pokolenie” (Ryszard Terlecki) są różnymi sposobami opisu tej rzeczywistości. Norwid już w dziewiętnastym wieku pisał: „Znicestwić żadnego narodu nikt nie podoła bez współdziałania obywateli tegoż narodu”. Totalitaryzm był możliwy dzięki zatruciu sumień wielu ludzi. Sączono truciznę poprzez fałszywe obietnice, doprowadzano niektórych do tego, że stawali się donosicielami, następnie zaś przez tajnych współpracowników szerzono wygodne dla władz poglądy, np. dyskredytowano osoby o bardziej opozycyjnym nastawieniu wewnątrz środowisk katolickich.