Müslümanlar Nezdinde Mehdi Tasavvuru: 610-765 Yılları Arasında Köken ve Etkiye Dair Tespitler

Abstract

İslam dini, Arabistan’ın Hicaz bölgesinde doğmasına rağmen kısa süre içinde, Arap yarımadasından Türkistan’a İran’a, Anadolu’ya ve Kuzey Afrika’ya kadar yayılmıştır. Bu coğrafyalara yerleşen Müslümanlar hâkim olduğu bölgelerdeki kültürlerle etkileşim içine girmiştir. Kültürel etkileşim neticesinde İslam toplumunda birçok alanda büyük gelişmeler görülmüştür. Bu gelişmelerden biri de kurtuluş telakisi ve kurtarıcı (Mehdî) tasavvurundaki benzerlikler olmuştur. Bu çalışma ile kültürden kültüre tevarüs eden söz konusu kurtarıcı (Mehdî) tasavvurunun İslam düşünce ve kültürüne hangi kanallarla intikâl ettiği hususunun aydınlatılması amaçlanmaktadır. Mehdî inancının kökenlerine dair farklı görüşler mevcuttur. Yapılan çalışmalarda yaygın olan görüş: “Yahudilikte ve Hristiyanlıkta görülen kurtarıcı Mesîh inancının İslam’daki kurtarıcı inancını etkilediğidir”. Bu görüş çalışmanın ana problematiğini teşkil etmektedir. Söz konusu mevcut görüşün doğruluk payının olduğu fakat tek başına yeterli olmadığı hususu bu çalışma ile aydınlatılmaya çalışılacaktır. Çalışmamızın bazı temel soruları olacak ve bu sorular kapsamında Mehdî tasavvurunun kökenlerine dair çıkarımlarda bulunulacaktır. İlahi ve beşeri dinlerde görülen kurtarıcı tasavvurunun İslam’a sirayeti nasıl olmuştur? İslam’ın yayıldığı coğrafi havzada mevcut olan felsefi akımlarda (gnostik/irfani) görülen kurtarıcı tasavvuru İslami fırkalarda görülen kurtarıcı tasavvuru ile nasıl benzerlik göstermektedir? İslam’ın devraldığı dini, kültürel ve mitolojik unsurlar İslam’daki Mehdî tasavvurunu nasıl etkilemiştir? Peygamberin ölümünden sonra görülen ferdi, toplumsal, siyasi ve psikolojik durumlar Ehl-i Beyt ve taraftarlarında geleceğe dair kurtuluş ve kurtarıcı tasavvurunun oluşmasına nasıl yön vermiştir? Çalışmamızın temel sorularını teşkil eden tüm bu soruların cevapları çalışmanın sonuç kısmında verilecektir. Bu çalışmada izlenen yöntem ise ana kaynaklar ve tetkik çalışmalar ışığında mukayeseli bir şekilde, tematik bir yaklaşımla ve bütünsel olarak ele alınacaktır.