Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Jun 2023)
Kur’an’ın ve İslam’ın Kays b. Mülevvah’ın “Leyla ile Mecnûn” Divanındaki Etkileri
Abstract
İslamiyet geldiğinde Arap yarımadasına inanç, fikir ve ahlak noktasında köklü değişiklikler meydana getirmiştir. Bu değişikliklerin neticesinde daha sağlam ahlaka sahip bir nesil ortaya çıkmıştır. Zira “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” sözü de bunun bir yansıması olarak görülebilir. İslam ile insanlara bir misyon yüklenmiş ve onların hayatın anlamına ilişkin sorgulamaları değişmiştir. Değişim hem insan davranışlarında hem de insanın bilgiyi eyleme dönüştürmesi noktasında etkili olmuştur. Böylelikle hayata etki eden bir fonksiyona sahip olmuştur. İslamiyet’in etkilerinin görüldüğü yerlerden biri de Arap şiiridir. Çünkü şiir Araplarda özellikle o dönemde oldukça önemli bir yere sahiptir. Şairler, şiirlerinde Kur’an’ın belagatinden yararlanmışlardır. Gerek Kur’an’ın anlamı gerekse üslubu noktasında çeşitli etkiler şiirlerine yansımıştır. Özellikle Kur’an’daki zengin kavram içeriği, kıssa anlatımları bu etkinin nedenlerindendir. İslam’dan önce cahiliyeden gelen edebi miras, tarih ve efsaneler şiirin kaynaklarını oluşturur iken, İslam ile birlikte şiir yeni ve beliğ bir kaynağa daha sahip olmuştur. Ayrıca İslam’ın da etkisiyle cihad, medh, ibadet gibi konular da şiirlere girmiş böylelikle zenginleşen alan daha da önemli bir konuma yerleşmiştir. İffetli aşkı ifade eden “Uzrî aşk” şiirleri, İslam’ın ahlaka dair söylediklerinin en açık, en güzel şekilde görüldüğü yerlerdendir. Adını bu tarz şiirlerin çokça yazıldığı bir çöl kabilesinden almaktadır. Konusunu günahlardan kaçınma, iffeti koruma gibi erdemlere dayanan aşkı içermektedir. Bu makalede de “Leyla ile Mecnûn” hikâyesi bu tarz şiirin en önemli örneklerinden olduğu için tercih edilmiştir. Zira “Leyla ile Mecnûn” divanının şairi olan Kays b. Mülevvah, uzrî şiirler yazan bir şairdir. Bu şairin yaşadığı aşktan ötürü aklını yitirdiği ya da aklı karışık/yarım akıllı olduğu için ona “Mecnûn” lakabı verilmiştir. Döneminin en iyi ve etkili şairlerinden biri olmasından ötürü ona ait olmayan pek çok şiir kendisine atfedilmiştir. Söz konusu divan onun, Leyla’ya olan aşkının anlatımıdır. Yer yer bu aşkı, aşktan çektiği acıları, hissettiklerini; İslam’ın koyduğu ilkeler ve getirdiği ya da dönüştürdüğü kavramlarla anlatmıştır. Çalışmanın konusu Kays b. Mülevvah’ın divanının Kur’an ve İslam anlatımları üzerinden incelenmesidir. Şairin “Leyla ile Mecnûn” divanındaki İslam’ın ve Kur’an’ın etkilerini ortaya koymak ise bu çalışmayla amaçlanmıştır. İslam’dan önce de zaten ahlaki unsurlar içeren bu şiirin, İslam etkisiyle nasıl bir dönüşüm geçirdiğini göstermek adına bu şiir türü seçilmiştir. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. İçerik analizi tekniği ile şiir baştan sonra taranmış ve bulgular tasnif edilmiştir. Bu bağlamda uzrî şiir örneği olan Kays’ın divanında İslam’dan etkilendiği bazı fikir ve lafızlar ortaya konmuştur. Söz konusu lafızlar anlam ve üslup olmak üzere iki ayrı başlıkta incelenmiştir. Anlam ile ilgili olarak namaz, oruç, hac gibi ibadetlerin, zikir ve ahlak gibi konuların; üslup olarak ise “şairin Kur’an’ın anlamını çevirerek alıntı yapması” anlamına gelen tazmin, “Kur’an’daki bir ifadeyi şiirine yerleştirmesi” anlamında iktibas ve “kelime grupları anlamına gelen Kur’an ifadeleri”’ni anlatmak için kullanılan terkiplerin şiirinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu doğrultuda akide ile ilgili olarak kaza ve kader, öldükten sona dirilme, kıyamet, Allah’a ve meleklere iman konuların yanı sıra, hac, dua, salat gibi kavramlara yer vermiştir. Ayrıca farklı sosyal meseleler ve tövbe, yemin gibi Kur’an terkipleri de bu divanda ele alınmıştır. Beyitlerinde kullandığı ifadelerden hareketle şairin Kur’an ilkelerini benimsediği ve İslam’ın konularına hakim olduğu görülmektedir. Her ne kadar durum böyle olsa da söz konusu konuları zaman zaman aşkının ve çektiği acının büyüklüğünü göstermek için İslam’ın ilkelerine ters bir biçimde kullanmıştır. Çalışmaya göre şairin sadece Kur’an’dan etkilenmekle kalmayıp Kur’an’a dair kıssa, kavram, üslup kullanımıyla İslam’a dair bilgisinin ve yetkinliğinin olduğu da görülmüştür.
