ULUM (Aug 2019)
Mekânın Üretimi: Hz. Muhammed Dönemi Medîne’de Gündelik Hayat (Doktora Tezi)
Abstract
1974 yılında ilk kez Henri Lefebvre tarafından Fransızca kaleme alınan Mekânın Üretimiadlı kitapta öne sürülen ve çalışmamızda kullanılan mekânın üretimi kuramı sosyal teoride pek çok mekân tartışmasını beraberinde getirmiştir. Genel bir mekân teorisi ortaya koyma iddiasında bulunan kitap, sık sık tartışmalara konu olmuş ancak buna rağmen mekân ile ilgili çalışmaların en çok başvurulan kaynaklarından birisi olması yönüyle dikkat çekmiştir. Bu çalışmayla ismi geçen kitapta bahsedilen kuramın yeniden okunması amaçlanmıştır. Çünkü sosyal hayatta her gün karşılaşılan ve ilgili araştırmalar ile anlaşılmaya, anlatılmaya ve çözümlenmeye çalışılan toplumsal ilişkilere ve sorunlara farklı bir bakış açısı getirilecektir. Mekânın Üretimi: Hz. Muhammed Dönemi Medîne’de Gündelik Hayat (Doktora Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, 2019) adlı bu çalışma, toplumsal sorunların çözümüne somut ve doğrudan bir katkı sunmasa bile sorunun düşünsel köklerinin anlaşılmasına ilişkin önemli bir perspektif sağlamayı hedeflenmektedir.Tez çalışmasının araştırma problemi, Medîne örneğinde mekânın üretimi süreçlerinin sosyal teorideki mekân tartışmalarında önemli bir yer tutan mekânın üretimikuramı bağlamında değerlendirilmesidir. Mekân nedir? Mekân neyi ne kadar kapsar? Mekân nasıl üretilir? Mekân gündelik hayata ne yönüyle etki eder? Böyle bir araştırma probleminden hareketle tez çalışmasının kapsam ve amacının iki boyutundan söz edilebilir.Öncelikle tez çalışması kuramsal/kavramsal kapsam ile araştırma kapsamı olarak iki kategoride değerlendirilmelidir. Kuramsal/kavramsal açıdan tez çalışması kendi içinde üç eksende incelenmiştir. İlk eksen, mekân kavramının ne’liği üzerinden yapılan mekân felsefesi ve bu felsefenin tarihî süreçle beraber Lefebvre’nin aynı isimle kaleme aldığı mekânın üretimi kuramıyla ilişkisi ve kuramın temel olarak benimsendiği kısımdır. Burada pek çok filozof ve kuramcının tanımlamaları ve önermeleri ele alınmakla beraber tezin kuramsal bağlamının bel kemiğini mekânın üretimi kuramı oluşturmaktadır. Bu bağlamda tezimizin kuramsal/kavramsal amacı, ilgili kuramın detaylı bir okunmasının yapılması ve burada öne çıkan yapısal/kavramsal çerçevelerinin değerlendirilmesidir. Kuramsal boyutun ilk merhalesi özellikle Mekânın Üretimiadlı kitabın detaylı bir okunmasıyla öne çıkan kavramsal, yapısal ve olgusal bileşenlerin titiz bir şekilde değerlendirilmesi ve somut bir bağlamda mekân araştırmaları için ilgili kuramın işlevselleştirilmesi amaçlanmaktadır. Başka bir ifadeyle işlevselleştirilen çerçeveler ile teori somut bir zaman-mekân bağlamında imkân ve sınırlandırmalarının dolaylı olarak anlamlandırılmasıdır.Kuramsal/kavramsal kapsamın ikinci ekseni ise mekânın üretimi kuramıyla yakından ilişkili olan gündelik hayat kavramıdır. Bu başlıkta gündelik hayat kavramının ne olduğu, nasıl kurumsallaştığı ve bir gerçeklik olarak teorisyenlerin/kuramcıların gözünde nerede/nasıl yer aldığı incelenmiştir. Gündelik hayat sosyolojisi olarak günümüzde gitgide önemini artıran kavramın tarihsel süreci ve temel ilkeleri detaylı bir şekilde ortaya konularak, kronolojik tartışmalar eşliğinde sağlam bir zeminde ve somut bir şekilde zaman-mekân ilişkisi içerisinde ele alınmıştır. Bu ikinci merhalenin temel amacı mekânın üretildiği toplumlarda roller alan ve sürekli aldığı bu rol ile toplumsal gerçekliğe katılan fertlerin nasıl ve hangi süreçler içinde mevcut, bağlı oldukları, benimsedikleri, tanımladıkları toplumsal kurumları, mekânları daha önce alışık olmadıkları, tanımlı olmayan, belirsiz bir davranışlar, istekler dünyası ile eş güdümlü bir şekilde organize ettiklerinin ve bu organizasyon sürecinin karmaşık karakterinin ortaya konmasıdır. Diğer bir kavramsal amaç ise oldukça girift ve geniş bir yelpaze içerisinde değerlendirmeye tâbi tutulan kavramın daha mâkul ve daha ayağı yere basan bir zeminde kendisine yer bulmasına yardımcı olmaktır. Bu yüzden araştırmamızda zaman-mekân bağlamında bir sınırlamaya gittik. Gündelik hayata dair ipuçları vermeleri haricinde hicret öncesinde veya Hz. Muhammed sonrasında ortaya çıkmış olan rivayetleri, olayları veya kişileri ilgi alanımız dışında bıraktık. Ayrıca Medîne’nin gündelik hayatına dair bilgi vermediğini düşündüğümüz fezâil gibi bazı hususiyetlere yer vermedik. Kavramsal/kuramsal kapsamın üçüncü ve son ekseni ise hem mekânı hem de toplumu yakından ilgilendirmesi yönüyle beden kuramının ele alındığı kısımdır. Araştırma kapsamının bel kemiğini oluşturan teoriyle yakın bir ilişki içerisinde bulunan beden kavramının sosyolojideki yeri ve öneminin ele alındığı bu kısım ile teorik çerçeve daha net bir şekilde ortaya konmaya çalışılmıştır.Tez çalışmasının ikinci boyutu olarak planlanan araştırma kapsamının amacı ise mekân ve mekânın üretimi süreçleri bağlamında kuruluş safhasından başlamak üzere özellikle Hz. Muhammed döneminde Medîne’nin gündelik hayatına dair mâlumatı ortaya koymaktır. Bunun için öncelikle Medîne’nin zamansal ve mekânsal boyutu kısa bir şekilde ele alınmıştır. Bir arka plan çalışması olarak da görülebilecek bu bölüm ile çalışmamızda zamansal olarak Hz. Muhammed dönemi, mekânsal kapsam olarak ise Medîne şehri ön plana çıkarılmaya çalışılmıştır. Böyle bir kapsamın seçilmesi birkaç açıdan gerekçelendirilebilir. Bunlardan ilki pagan bir kültüre, tarih boyunca çatışma, kavga ve savaşa maruz kalan, dağınık ve bir o kadar da dışarıya kapalı olan eski ismiyle Yesrib’in, merkezi otoriteden ve siyâsî birlikten uzak kalmasıdır. Bunun yanında bölgenin iklimi ve coğrafî konumu itibariyle Yesrib halkı tam bir ziraat toplumu; bölgenin diğer bir unsuru olan Yahudilerin tarih boyunca olduğu gibi ekonomik gücü kontrol altında tutmasıyla da tam bir ticaret toplumu olarak tanınmıştır. Mutualist bir yaşam sürmek zorunda olan Yahudiler ve Araplar doğal olarak tarım arazileri ile çarşı gibi günlük hayatın temel uğrak mekânlarını ortak alan olarak kullanmışlardır. Müslümanların bölgeye farklı bir unsur olarak girmesi, bazı şeylerin tamamen kalkmasına, bazılarının ise form değiştirmesine sebebiyet vermiş ayrıca bölgede ilk defa ortaya konulan/çıkarılan bazı gelişmeler yaşanmasına neden olmuştur. İşte tez çalışmasının araştırma kapsamının ana amaçlarından birisi zengin bir literatür birikiminin kaynağı olan Medîne’nin mekân, şehir, şehirleşme sürecini ve hicretle beraber takip eden on yılda bölgede yaşanan değişiklikleri tespit etmek ve bu değişikliklerin şehirleşmeye yapmış olduğu katkıyı, gündelik hayat formları üzerinde oluşturduğu etkinin mevcut Arap toplumunun karakteristik özellikleriyle –beden kuramı özelinde- ne denli örtüşüp örtüşmediğinin tespitini yapmaktır. Kısaca, mekânın üretimi kuramı üzerinden inşâ edilen bu tez çalışmasında Hz. Muhammed döneminde mekân ve mekânın üretimi süreçleri gündelik hayata yansıması boyutuyla ele alınmaktadır.
