Kocatepe İslami İlimler Dergisi (Jun 2023)
Ömer b. Abdülazîz'in Emevîlerle İlişkileri
Abstract
Bu makale, Ömer b. Abdülazîz’in başta aile fertleri olmak üzere Emevîler’le ilişkilerini gençlik, valilik, müsteşarlık ve halifelik dönemleri kapsamında ele almakta; iki tarafın birbirine bakışını ve tavırlarını, Ömer b. Abdülazîz’in çok tartışma konusu yapılan Emevî halifelerine bakışını, Emevîler’e yönelik mal müsaderesi, tahsisatları kesme ve mezâlim kararlarını tafsilatıyla ortaya koyup yanlış anlamaları gidermeyi amaçlamaktadır. Onun hanedan mensuplarıyla karşılıklı ilişkilerini ayrıntılarıyla tespit etmek için çok sayıda ve farklı temel kaynak esas alınmış, onlarda yer alan ilgili bilgiler toplanıp yorumlanarak incelemenin temeli oluşturulmuştur. Bunun yanında çağdaş çalışmalar da gözden geçirilmiş, onların özellikle farklı tasnif ve yorumlarından faydalanılmıştır. Değerlendirmelerde övme ve yerme tarzından uzak durularak ilmî sınırlar içinde durum tespiti yapılmaya çalışılmış, analitik ve eleştirel metoda bağlı kalmak için çaba sarf edilmiştir. Ömer b. Abdülazîz, diğer Emevî halifelerinin aksine râşid halifelerin yolunu takip ederek Müslümanların kahir ekseriyetinin desteğini kazanmış bir halifedir. Bundan dolayı onun Emevî ailesiyle karşılıklı ilişkilerinin ortaya konulması, İslam siyaset tarihi açısından önem arz etmektedir. Bazı müellifler, Ömer b. Abdülazîz'in Emevîler’in mezâlim ve özel mallarına el koyup tahsisatlarını keserek onları fakir düşürdüğünden, onlara resmî görev vermediğinden, sistemi değiştirmeye çalıştığından ve seleflerinin bürokratlarını azlettiğinden dolayı onlarla ilişkilerinin kötüleştiğini ifade etmişlerdir. Buna mukabil az sayıda müellif, genel ifadelerle Ömer b. Abdülazîz’in hanedan üyelerinin desteğini alıp onlarla iyi ilişkiler kurduğunu ayrıntıya girmeden belirtmişlerdir. Ulaşılan sonuçlar bağlamında daha önce yaşadıkları lüks hayattan memnun olan Ömer b. Abdülazîz’in aile fertleri, halife olmasıyla birlikte mülk ve eşyasını bağışlayıp çocuklarını fakir bırakması, hem kendini hem de ailesini katı bir zühde zorlaması ve eşleriyle ilişkiyi neredeyse tamamen terk etmesinden rahatsız olup ona tepki göstermişlerdir. Ömer b. Abdülazîz, râşid halifelerle birlikte Emevî halifelerini de meşrû görüp tümüne karşı saygılı bir tavır takınmış, saltanatı ve veliaht atamayı meşrû karşılayıp seleflerine yaptığı biata bağlı kalmıştır. Aynı şekilde seleflerinin verdiği valilik, hac emirliği ve müsteşarlık görevlerini de yerine getirmiştir. Halifeliği sırasında yaygın kanaatin aksine Emevîler’den bazı kişileri valilik ve komutanlık gibi görevlere atamıştır. Çok sayıda Emevî, onu takdir edip halifeliğe layık gördüğü gibi Ömer b. Abdülazîz de onlardan bir kısmının yaşayışını takdir edip kendine yakınlaştırmış, hatta halife birkaç Emevî’nin hilafete layık nitelikler taşıdığını ifade etmiştir. Emevîler, Ömer b. Abdülazîz'in hanedan üyelerinin elindeki mezâlimi tahkikat yaptırmadan ve basit gerekçelerle iade etmesine, hanedanın tahsisat ve erzaklarını kesmesine karşı çıkmışlar, ancak Ömer b. Abdülazîz’in kararlılığını görüp durumu kabullenmek zorunda kalmışlardır. Ömer b. Abdülazîz, bahsedilen konularda hanedan üyeleriyle karşı karşıya gelse de hayatı boyunca Emevî mensuplarıyla iyi ilişkiler kurmuş, ne kendisi ne de Emevîler, genel olarak birbirlerine karşı katı muhalefet ve düşmanlık siyaseti takip etmemişlerdir. Ömer b. Abdülazîz, farklı şahsiyetine ve icraatlarına rağmen Emevîler’in çoğuna saygı duymuş, Emevîler’in ekserisi de onun şahsiyetini ve icraatlarının çoğunu takdir etmiş, vefatından sonra da hayırla yâd etmişlerdir.
Keywords
