مدیریت اسلامی (Aug 2023)
مدل تصمیم‌گیری ضدّعقلایی در انسان و ابعاد رفتاری آن (رویکرد قرآنی)
Abstract
در چندین دهه اخیر، رابطه عقلانیت ابزاری و تصمیم‌گیری از مهمترین موضوعات مورد توجه در علوم مربوط به رفتار انسان بوده است. بطوریکه همین موضوع، از سال 1978 تا 2020 بارها جایزه نوبل علمی را به خود اختصاص داده و منشأ شکل‌گیری اقتصاد رفتاری شده است. اگر بر نقشه دستاوردهای علمی این موضوع دقت شود این نکته بدست می‌آید که با لحاظ دو متغیر اصلی مطلوبیت و عقلانیت، هنوز یکی از جنبه‌های رفتاری انسان یعنی تصمیم‌گیری ضدّعقلایی معرفی و تبیین نشده است. و همزمان، اصلی‌ترین دلیل وجود چنین نوعی از خلأ نظری در توسعه مدل‌های رفتاری جدید، محدودیت‌های علمی و ابزار و روش‌های آزمایش در اختیار بشر بیان شده است. بنابراین در این پژوهش از نگاه قرآن کریم –به عنوان منبع آگاهی‌بخشی فراتر از محدودیت‌های کنونی بشری- چگونگی رابطه عقلانیت و تصمیم‌گیری تحت تأثیر متغیر فشار زمانی بررسی، کشف و مدل‌سازی شده است. قرآن کریم در تبیین مدل تصمیم‌گیری ضدّعقلایی روشن می‌کند که وجود شرایط مطلوب یا نامطلوب، یک اتفاق ادراک شده و نسبی از سوی فرد فردِ انسان‌هاست. درنتیجه اگر فردی خود را در شرایط نامطلوب ادراک کند (فارغ از اهمیت نگاه دیگران به همان شرایط)، وی به تصمیم‌گیری در شرایط فشار سوق داده شده و تلاش‌های تقلّاگونه ذهنی و عملی او برای رهایی از این وضعیت آغاز می‌شود. و این شرایط فشار، منجر به افزایش احتمال انتخاب گزینه‌های نامطلوب برای او می‌گردد. و درادامه در یک چرخه بازخوردی معیوب، خودِ این تصمیم نامطلوب باعث می‌شود تا فرد قضاوت قاطعانه‌تری نسبت به وجود شرایط نامطلوب خویش بکند. مطابق با مدل بدست آمده موثرترین رویکرد لازم برای شکستن این چرخه، خروج فرد از احساس احاطه شدن با شرایط نامطلوب و یا فشار می‌باشد. همچنین راهکارهایی مثل اقدام به تصمیم‌نگرفتن تا زمان مناسب، و یا توجه به داشته‌ها و ایجاد احساس خوب، در خروج تصمیم‌گیر از این چرخه کمک می‌نماید. اعتبار مدل بدست آمده از دو طریق محرز می‌شود: اول؛ فرآیند پژوهشی کشف مدل از قرآن مسیری مطمئن باشد. دوم؛ مدل بدست آمده از حساسیت علمی (به معنای سازگاری و توجیه‌کنندگی با ساختارها، داده‌ها و نظریه‌های علمیِ مرتبط) برخوردار باشد. به همین منظور این تحقیق بر اساس روش تحلیل محتوای کیفیِ انطباق یافته با خصوصیات متن قرآن‌کریم انجام شده و در مسیر بررسی خود به تجزیه و تحلیل نظام‌مند هشتصد و چهارده آیه منتخب از قرآن کریم پرداخته است. و بعلاوه اینکه مدل بدست آمده با ساختار استاندارد مدل‌های رفتاری، داده‌های یک آزمایش تجربی مرتبط و همچنین نظریه‌های علمی مرتبط تطبیق داده شده و هماهنگی ادعاهای برخاسته از مدل با آن‌ها توضیح داده شده است.
