19. Yüzyılın Sonu ve 20. Yüzyılın Başındaki Türkistan Dinî-Maarifî Edebiyatına Bir Bakış (seryâmî, Muhayyir, Hazinî Örneği)

Abstract

Rusyasının emperyalizmi olduğu tarihî kaynaklardan bilinmektedir. Çar emperyalizminin istila siyaseti nedeniyle Türk halkları genel olarak dinî, millî yaşam tarzında hem manevi hem kültürel hem sanatsal birçok cephede kayıplar vermiştir. Orta Asya Türkleri için bu zorlukları yüklenmek hiç de kolay olmamıştır. Onlar ulusal kimliklerini koruyabilmek adına oldukça kapsamlı tarihi ve aynı zamanda çok zor sınavlardan geçmişlerdir. Bu tarihi süreç, özellikle kalbinde iman nurunu koruyan, milli değerleriyle iç-içe yaşayan, geleneklerine bağlı Türkler için çok ağır bir darbe oldu. Özbekler, Kazaklar, Kırgızlar, Karakalpaklar, Nogaylar, Tatarlar, Azerbaycanlılar ve diğer Türk kökenli milletler zorlu bir tarihi yoldan geçtiler. Bir taraftan halkın Çar zulmüne karşı isyanları, diğer taraftan mahalli han ve beylerin zulmüne karşı ayaklanmalar, onların karşısında milleti uyandırmaya çalışan cedit maarifetçilerinin faaliyetleri, tüm bunlara dönemin şair ve yazarları ilgisiz ve kayıtsız kalmamışlar, kendi tepkilerini, katkılarını ortaya koymuşlardır. Bu dönemin şair ve yazarları, hürriyete giden yolda Çar ve Sovyet emperyalizmine karşı eserler yazmıştır. Onlar, ülkeyi bu çıkmazlardan kurtarmanın tek yolunun bilim ve eğitim olduğunu çok iyi biliyorlardı. Bu nedenle her şeyden önce, cehaletle mücadele ederek, halkı aydınlanmaya, kötü adetleri bırakıp her açıdan gelişmeye teşvik etmişlerdir. XIX. yüzyıl ve XX. yüzyılın başında Türkistan dinî-maarifi edebiyatı temsilcileri arasında Pir-i Türkistan Ahmed Yesevi’nin görüşlerinden, Yesevіlikten etkilenen Azim Hâce, Meczub Nemenganî, Molla Yoldaş Hilvetî, Nizamî Hokandî gibi arif şairlerle beraber Molla Yusuf Seryâmî, Muhammedkul Muhayyir, Hazinî Hokandî gibi şairlerin de edebiyat ve sanat hayatında faaliyet sürdürdüklerini görebiliriz. Onlar dini-tasavvufi ağırlıklı konularda eserler yazarak edebiyat ehli ve halkın gönlünden derin yer almışlardır. Çalışmada adı geçen üç edibin hayatı ve eserleri üzerine genel bir değerlendirme yapılacaktır. Makale AP08855741 projesi çerçevesinde yayınlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Türkoloji, Edebiyat, Marifet, Türkistan, Yesevi, Seryâmî, Muhayyir, Hazinî.