Mukaddime (Nov 2020)
Zazakî De Derb Û Taybetmendîyê Derbî
Abstract
Yewineyê ziwanî mîyanê şuxulnayîşê ziwanî de cayêko muhîm de yê. Yewineyê ziwanî di astan ra pê yenê. Nê astan ra yewe, asta segmental a. Asta segmentale de ziwan parçeyan ser ra yeno tedqîq kerdene. Na aste de ziwan parçeyanê sey vokal, konsonant, morfem, allofon û allomorfî ser ra yeno analîz kerdene. Elementê asta segmentale zafane taybetmendîyanê fîzyolojîkan îfade kenê labelê manayî saz nêkenê. Nê taybetmendîyê fîzyolojîkî zî însanan de heman şekl a yenê meydan. Asta suprasegmentale goreyê asta segmentale wayîrê hîna zêde elemanan a. Na aste de mîyanê ziwanî de taybetmendîyê sey derb, ton, melodî, rîtîm, lezîye, ding, tini û hece yenê analîz kerdene. Asta suprasegmentale manayî saz kena. No sewîye de parçeyî yenê têhet û manayan îfade kenê. Goreyê parçeyan dabeşkerdişê qalîkerdoxî çekuyan de manayê neweyî yenê meydan. Asta segmentale şertanê optîmuman de herkesî bi heman şekl a yena meydan (kêm yan zêde) labelê elemanê asta suprasegmentale herkesî de eynî şekl a nêyenê meydan. Elemanê nê sewîyeyî goreyê vatox û taybetmedîya vatoxî, goşdaroxî û taybetîya goşdaroxî, ortam ûsn taybetmendîyan vurîyênê. Her xususîyet, rengê ziwanî tayîn keno. Na xebate de yewineyê asta suprasegmentalî ra derb (vurgu) ameyo îzah kerdene. Derb ziwanê qalîkerdişî de zaf muhîm o. Çunke cumle de mana goreyê derbî yena tayîn kerdene. Na xebate de amancê ma zazakî de derb, taybetmendîyanê derbî bi nimûneyan reyde îzahkerdiş o. Ziwanê nuştekî de nuştox bi xalbendîyan ûsn taybetmedîyan a, eşkeno meramê xo îfade bikero. Labelê ziwanê vatişî de vatox-qalîkerdox ganî derbî (elemananê bînan zî heman şekil de) baş eyar bikero, ke peyama vatoxî hete goşdaroxî ra bêkêmanîye bêro fehm kerdene. Na xebate de sînorê ma, bi ziwanî standardî reyde sînorkerde yo. Çunke fekanê mintiqayan de derb, cîya şeklan a şêno bibo. Qaso ke zanayêno heta nika derheqê “Zazakî de derbkerdişê çekuyan” ser o xebatêka musteqîle nêameya kerdene. Na xebate de berhemanê ziwananê bînan ra îstîfade bîyo û nê melumatî seba zazakî întîbaqê kerdene. Heman dem de seba nimûneyan zi kitabê zazakî ameyê kar ardene. Kitaban de seba taye îzahatan nimûneyî estê labelê seba taye îzahatan zî kes nêeşkeno nimûneyan peyda bikero. Na xebate de, seba ke nê mijarî de bêrê şuxulnayîş taye mefhumî ameyê pêşnîyaz kerdene. Çunke no warêko bakîr o, çekuyê ke ameyê pêşnîyazkerdiş zî goreyê krîteranê ziwannasîye teklif bîyê.
Keywords
