Atebe (Dec 2020)
İrade-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiilleri Hakkında Bir Risale ve Haşiyesi: Mûsâ b. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’nin “el-İhtimâlâtü’l-Vâkiʿa Fî Efʿâli’l-ʿibâd” Adlı Risalesi ve Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin “Hâşiye ʿalâ Risâleti’l-İhtimâlâti’l-Vâkiʿa Fî Efʿâli’l-ʿibâd” Adlı Haşiyesi
Abstract
Çalışma insan fiilleri bağlamında incelenen irade-i cüzʾiyye konusuna ilişkin iki risalenin inceleme ve tahkikini ele almaktadır. Ayrıca çalışma, bu iki risalenin tercümesini de yapmak suretiyle literatüre kazandıracaktır. İlk risale, Mûsâ b. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’ye (ö. 1133/1721) ait olan Risâletü’l-ihtimâlâti’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd adlı muhtasar nitelikteki risaledir. Diğeri ise Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin (ö. ?/?) “hocam” ve “üstadım” dediği hocası Pehlevânî’nin söz konusu muhtasar risalesine yazmış olduğu Hâşiye ʻalâ risâleti’l-ihtimâlâti’l-vâkiʻa fî efʻâli’l-ʻibâd adındaki haşiyedir. Osmanlı düşünce geleneğinde, insan fiilleri genelinde, kaza-kader, efʿâl-i ʿibâd, halk-ı ʿamâl, irade-i cüzʾiyye, kesb ve bunlar üzerinde yazılan şerh, haşiye, ihtisâr, taʿlîkât ve zeyil yazım literatürünün zenginliği malumdur. İnceleme konusu olan bu iki risale bu kabilden eserlerin birer örneğidir. İlk risale, Allah’ın her şeyi yaratmasıyla insanın özgürlüğü arasındaki temel problemi, insana ait irade ve kudretin varlığı üzerinden çözmeye çalışmaktadır. Bu muhtasar risale, genel olarak, insan fiilleri ve irade-i cüzʾiyye hakkında var olan yaklaşımları (ihtimâlât-ı ʿakliyye) ortaya koyduktan sonra, kullara ait irade ve eylemleri, Allah’ın kudretinin bunlara tesiri üzerinden irdelemekte ve mezheplerin buna dair yaklaşımlarını serdetmektedir. Risalede ihtiyâr, kesb gibi meselelere ilişkin farklı perspektifler zikredilmesinin yanı sıra insan iradesinin Allah’ın yaratmasına taalluk etmemesi sebebiyle insanın fiillerinde özgür olduğu tezi ispat edilir. Bu muhtasar risaleye yapılan haşiyede ise Rizevî, Pehlevânî’nin muhtasar risalesinde insan fiilleri hakkında zikrettiği mezhepleri detaylandırarak, müellifin bazı tespit, yorum ve önermelerini tasvip edip incelerken diğer bir kısmını da eleştirerek revize etmeye çalışmıştır.
