ارزیابی اثرات اجتماعی- اقتصادی و زیست‌محیطی طرح آبخیزداری دشت امام‌زاده جعفر شهرستان گچساران

Abstract

مقدمه و هدف فعالیت‌های هدفمند آبخیزداری به‌عنوان یک راهکار جامع برای کاهش اثرات منفی سیلاب‌ها و مبارزه با تغییرات اقلیمی، نقش بسیار حیاتی در تأمین امنیت آبی، بهبود معیشت و کیفیت زندگی جوامع دارند. در آینده‌ای نزدیک، این رویکردها می‌توانند به بهبود تاب‌آوری جوامع در برابر چالش‌های محیطی کمک کنند و توسعه پایدار را تسهیل سازند. همچنین، تغییر اقلیم و افزایش شدت و فراوانی سیلاب‌ها، به‌شکل مستقیم بر امنیت غذایی، بهداشت عمومی و توسعه اجتماعی تأثیرگذار است. برای کاهش اثرات این پدیده‌ها، به بررسی تغییرات آب­ و هوا و برنامه‌ریزی مناسب برای مدیریت آبخیزها و به‌کارگیری روش‌های سازگاری با اقلیم، نیاز است. و با تغذیة مناسب آب‌های زیرزمینی، سبب افزایش امنیت آبی و کشاورزی می‌‌شود. بهبود خدمات بوم‌سازگانی با انجام فعالیت‌های آبخیزداری، از یک سو، سبب تأمین منابع آب و محیط ‌زیست سالم می‌شود و از سوی دیگر، توسعة پایدار اقتصادی و معیشتی جوامع محلی را نیز بهبود می‌بخشد. همچنین آبخیزداری نقش مهمی در مدیریت منابع آب‌ و خاک دارد و در توسعه پایدار روستایی بسیار مؤثر است و ارزیابی اثرات آن ضروری است. این پژوهش، با هدف بررسی اثرات اجتماعی- اقتصادی و زیست‌محیطی طرح آبخیزداری امام‌زاده­ جعفر از دیدگاه روستاییان بهره‌دار، انجام‌ شد.مواد و روش هاجامعة آماری این پژوهش کشاورزان و دامداران روستاهای ناصرآباد، امام‌زاده ­جعفر و مهاجرین شهرستان گچساران (در مجموع 120 نفر) بودند. بر اساس جدول کرجسی و مورگان، تعداد نمونه مناسب برای بررسی این جمعیت 90 نفر است که با شیوة نمونه‌گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. برای تجزیه ‌و تحلیل اطلاعات از نرم‌افزار SPSS استفاده شد. آلفای عامل‌های اجتماعی 86، عامل‌های اقتصادی 87 و عامل‌های زیست‌محیطی 80 بود. اجزای پرسش‌نامه متشکل از ویژگی‌های فردی، گویه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بود. همچنین، پرسش‌نامه در طیف لیکرت پنج‌ قسمتی (۱= بسیار‌کم، ۲= کم، ۳= متوسط، ۴=زیاد و ۵= بسیار‌زیاد) تنظیم شد. به‏منظور تجزیه ‌و تحلیل داده‌ها از روش‌های توصیفی و استنباطی استفاده شد. در روش توصیفی بعد از محاسبة میانگین و انحراف معیار، ضریب تغییرات به‌دست آمد و گویه‌های هر عامل بر اساس ضریب تغییرات اولویت‌بندی شد. سپس، از ضریب همبستگی برای تعیین رابطه‌ها، از آزمون تعقیبی برای تفسیر معناداری تفاوت میانگین میان گروه­ها و از تحلیل خوشه‌ای برای گروه‌بندی استفاده شد.نتایج و بحثبر اساس نتایج آزمون تعقیبی از دیدگاه زیست‌محیطی تفاوت میان روستاهای مهاجرین و ناصرآباد معنادار نبود؛ اما تفاوت میان امام‌زاده­ جعفر و ناصرآباد و همچنین تفاوت میان امام‌زاده­ جعفر و مهاجرین، در سطح یک درصد معنادار بود. در تحلیل عامل‌های اجتماعی نیز، تفاوت میان مهاجرین و ناصرآباد معنادار نبود، اما تفاوت میان امام‌زاده­ جعفر با هر دو روستای دیگر در سطح 0/99 معنادار بود. از دیدگاه اقتصادی، تفاوت میان روستاهای مهاجرین و ناصرآباد و تفاوت میان امام‌زاده­ جعفر و مهاجرین معنادار نبود، ولی تفاوت میان امام‌زاده ­جعفر و ناصرآباد در سطح یک درصد معنادار بود. سرانجام، ضریب همبستگی میان سطح زیر کشت و عامل‌های اقتصادی 0/39 به‌دست آمد که بیانگر رابطة معنادار اما نسبتاً ضعیف بود.نتیجه‌گیری و پیشنهادهابر اساس نتایج آزمون تعقیبی، وضعیت روستای امام‌زاده­ جعفر از دیدگاه زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی در مقایسه با دو روستای دیگر بهتر بود. همچنین، وضعیت روستای ناصرآباد نیز از همه دیدگاه‌ها در مقایسه با روستای مهاجرین بهتر بود. نتایج تحلیل خوشه‌بندی نشان داد که وضعیت روستای امام‌زاده­ جعفر از همه دیدگاه‌ها از دو روستای دیگر بهتر بود. همچنین، بهترین وضعیت زیست­محیطی مربوط به روستای امام‌زاده ­جعفر و مهاجرین بود. یکی از مهم‌ترین مسائل موجود در هر طرح آبخیزداری اثرات زیست‌محیطی آن است و باید به آن توجه شود. بر پایة نتایج این پژوهش، طرح آبخیزداری امام‌زاده­ جعفر از دیدگاه توجه به مسائل زیست­محیطی موفق بوده است. ازاین‌رو، پیشنهاد می‌شود، در مراحل مختلف پژوهش و اجرای طرح‌های آبخیزداری به دیدگاه‌ها و درخواست‌های منطقی آبخیزنشینان اهمیت‌داده شود تا بتوان در اجرای طرح از دیدگاه جوامع محلی استفاده کرد. همچنین، پیشنهاد می‌شود به‌دنبال افزایش گردشگر پس از اجرای طرح، بودجة لازم برای گسترش یا بهبود زیرساخت‌های ارتباطی و رفاهی منطقه افزایش یابد.

Keywords

• آبخیز
• سیلاب
• ارزیابی
• کشاورزان
• آب های زیرزمینی