„Konstrukcja tradycji” w funkcjonalistycznej odbudowie centrum Hanoweru po 1945 roku

Abstract

Tematem artykułu jest odbudowa Hanoweru po wojnie, po znacznym zniszczeniu centrum miasta przez brytyjskie lotnictwo. Projekt odbudowy – od 1948 roku realizowany przez Rudolfa Hillebrechta, jednego z najsłynniejszych powojennych urbanistów niemieckich – cieszył się od samego początku opinią najbardziej konsekwentnej realizacji funkcjonalizmu w planowaniu miast w Republice Federalnej Niemiec. Przyczyną tego nie były jedynie naukowe fundamenty i zdecydowanie „technokratyczna” orientacja całego projektu. W wielu przypadkach niszczono bez wahania historyczne place i budynki, na miejscu których powstały wielkie arterie komunikacyjne. Interesujący jest przy tym fakt, że mimo wszystko odbudowano po zniszczeniach wojennych kilka wybranych obiektów monumentalnych, usytuowanych w rezultacie w radykalnie zmodernizowanym otoczeniu. Ten świadomy kontrast miedzy „starym” i „nowym” wydaje się być reminiscencją Karty Ateńskiej. Jeszcze bardziej zaskakujący jest fakt, że władze miejskie przy całym funkcjonalizmie planowania organizmu miejskiego nie zapomniały o stworzeniu tak zwanej „wyspy tradycji” („Traditionsinsel”), czyli rezerwatu historycznych zabudowań w centrum obszaru staromiejskiego. Zakrawa przy tym na ironię, że ten teren został w dużej części oszczędzony w trakcie bombardowań, ale i tak nie zawierał już zbyt wiele substancji zabytkowej: została ona wyburzona w trakcie „odnowy” starówki, przeprowadzonej w latach 1936–1939. Tworzenie „rezerwatu przeszłości” było wynikiem rozgrywek politycznych w sa mym mieście oraz na płaszczyźnie ogólnokrajowej. Projekt miał prawdopodobnie z jednej strony „zadośćuczynić” zniszczeniom zabytków w innych częściach miasta, z drugiej strony odgrywał funkcje dydaktyczne (w centrum „rezerwatu” usytuowano muzeum miejskie) oraz symboliczno-polityczne (w częściowo zrekonstruowanym zamku umieszczono parlament nowo powstałego kraju związkowego Dolnej Saksonii). Przy ocenie tej szybko i niezwykle zdecydowanie prowadzonej odbudowy warto wziąć pod uwagę pewne aspekty biograficzne. Okazuje się, że w Hanowerze w otoczeniu głównego architekta Rudolfa Hillebrechta znalazło się po wojnie wielu planistów, którzy do upadku Trzeciej Rzeszy odgrywali centralne role w rozwoju planów deportacji ludności w Europie Środkowo-Wschodniej oraz w projektowaniu wielkich osiedli dla kolonistów niemieckich. Niezwykle rażącym przykładem kariery takich osób jest Hans Stosberg, bezpośredni zastępca Hillebrechta, który zataił w trakcie denazyfikacji fakt pracy na stanowisku głównego architekta osiedli IG-Farben w Oświęcimiu. Należy wiec założyć, że ci przywykli do rozmachu architekci tworzyli specyficzny klimat przekonań, opinii i oczekiwań oraz wywierali wpływ na projekty odbudowy Hanoweru.