İlahiyat Akademi (Jun 2023)
Arap Dilinde İştirâk Kavramı ve Tarihsel Gelişimi
Abstract
Türkçede çok anlamlılık sözcüğüyle karşılanan iştirâk kavramına ilk olarak, 2./8. yy.’da yaşayan Arap dilbilimcisi Sîbeveyhi’nin (ö. 180/796), el-Kitâb isimli eserinde lafızlarla ilgili yapmış olduğu üçlü taksimde rastlanmaktadır. Buna göre lafızlar lafız ve anlamları farklı kelimeler; lafızları farklı, anlamları bir olan kelimeler ve lafızları bir, anlamları farklı kelimeler olarak kendini göstermektedir. O, her ne kadar terim olarak adından bahsetmese de iştirâkı; lafızları bir, anlamları farklı kelimeler şeklinde açıklamıştır. Ondan sonra gelen dil bilginleri de genel olarak bu taksimi esas almış, söz konusu kavramın tanımında bir farklılık kaydedilmemiş ve bu konuda yapılan açıklamalar, verilen örnekler çok az bir değişiklik yapılarak aktarılmıştır. Modern döneme gelindiğinde ise iştirâk kavramıyla ilgili yapılan açıklamaların yine ilk dönemlerde olduğu gibi herhangi bir şart ve kayıt ortaya konulmadan genel olarak ifade edildiği görülür. Yalnız Müneccid bu kavramı, “Mürekkeb (bileşik) değil de müfred (basit) olup hareke ve harf düzenin bir değişikliğe uğramadığı, tek bir çevrede ve aynı zaman dilimi içerisinde özel bir delâletle delâlet eden, yine aralarında herhangi bir mana ve belâgat cihetiyle bir bağın olmadığı lafızlardır” şeklinde tarif ederek ortaya bir çerçeve koymaya çalışmıştır. Öte yandan iştirâkın varlığı meselesi eskiden beri tartışılan bir konudur. Kimileri her lafzın bir anlam için vaz’ edildiğini, bir sözcüğün iki farklı veya birbirine zıt anlamlar için konulmasının dilin açık olması bir tarafa anlam bulanıklığına neden olduğunu, dilin fesâhatını bozduğunu gerekçe göstererek onun varlığını inkâr ederken, kimileri de Arap dilinin zenginliklerinden biri kabul etmişlerdir. Nitekim bu olgu sayesinde sınırlı kelimelerle sınırsız nesne anlatılarak dile bir esneklik kazandırılmaktadır. Ayrıca dilde anlamlar sınırsız, lafızlar ise sınırlı olduğundan müşterek lafızlara olan ihtiyaç kaçınılmazdır. Diğer taraftan iştirâkın bütün dillerdeki yaygınlığına bakıldığında onun evrensel bir tarafının olduğu görülebilir. Müşterek lafızların anlam karışıklığı ve belirsizliğine neden olduğu düşüncesi yerinde olmayıp bu olumsuzlukların bertaraf edilip anlamın tayin edilebilmesi için bağlamın dikkate alınması yeterli olacaktır. Yine müşterek lafızların dilin fesâhatini bozduğu düşüncesi isabetli olmayıp bunlar sözün beliğ ve edebî olmasını sağlamaktadır. Kimileri “bir lafzın iki zıt anlamı ihtiva etmesi” anlamına gelen ezdâd kavramını, “birden çok anlamı taşıması” hakikatinden yola çıkarak iştirâk içerisinde değerlendirmiş, kimileri de müşterek lafızların anlamları arasında (zıtlık vb.) herhangi bir bağın olmaması şartını ileri sürerek Arap diline has müstakil bir kavram olarak nitelemiştir. Yine bazıları eş adlılığı iştirâk/çok anlamlılık kapsamında değerlendirirken bazıları da aralarında anlam ilişkisi olmadığı için eş adlılığın müşterek lafızlardan farklı olduğunu savunmuştur. Bu çalışmada Arap dili kavramlarından biri olan iştirâkın geçmişten günümüze kadar devam eden bir ıstılah olma yolundaki tarihsel seyri irdelenmiş, semantik analize tabi tutularak delâlet gelişimi ve kavramsal çerçevesi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kavramsal değişimin gösterilebilmesi için doküman analizi yönteminden faydalanılmış ve klasik- modern kaynaklar kronolojik olarak taranarak dönemler arası karşılaştırmalar yapılmıştır.
Keywords
