محصولات چوبی و غیرچوبی درختان بنه و بعضی دانش های سنتی مرتبط با آنها در جنگل‌های بانه

Abstract

سابقه و هدف: محصولات غیرالواری جنگل شامل کالاهای غیر از چوب با منشاء بیولوژیکی از جنگل‌ها، درختزارها و درختان خارج از محدوده جنگل است. بنه یکی از درختان ارزشمند جنگل‌های زاگرس از نظر اکولوژیکی و اقتصادی است که محصولات غیرالواری متعددی از این درختان برداشت می شود. در شهرستان بانه استان کردستان، جوامع محلی از درخت بنه استفاده‌های مختلفی می‌کنند و دانش سنتی قابل‌توجهی در این زمینه دارند که کمتر به آن‌ها پرداخته شده‌است. با توجه به درختان بنه در شهرستان بانه و تنوع محصولات غیرالواری این درختان، هدف این پژوهش شناسایی و معرفی محصولات الواری و غیرالواری مربوط به این گونه در بخش نمشیر (روستاهای زیویه و بیلو) شهرستان بانه در استان کردستان بود.مواد و روش ها: جهت گردآوری اطلاعات بهره برداری‌های محصولات غیرالواری درختان بنه، از مصاحبه‌های ساختارنیافته و نیمه‌ساختاریافته و مشاهده مستقیم استفاده شد. از روش نمونه‌برداری گلوله‌برفی (Snowball sampling) برای مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با افراد کلیدی استفاده شد. در این پژوهش، 60 اطلاع‌رسان از سامان‌های عرفی مورد پژوهش انتخاب شدند و در قالب 28 مصاحبه با متوسط یک ساعت و 10 دقیقه (برای هر مصاحبه) داده‌ها جمع‌آوری شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که بنه در سامان عرفی روستاهای بیلو و زیویه به ترتیب 1/4 و 8/8 درصد از ترکیب گونه‌ای درختی را شامل شده و سهمی معادل 09/2 و 56/2 درصد در اقتصاد خانوار دارد (درآمد خالص خانوار در دو روستای فوق به ترتیب 07/34 و 12/41 میلین تومان در سال است). در هر دو روستا به طور متوسط 19/4 میلیون تومان درآمد از طریق منابع طبیعی حاصل می شود و میانگین درآمد حاصل از هر درخت بنه در روستای زیویه (یا 8/109 هزارتومان) بیشتر از روستای بیلو (با 5/96 هزار تومان در سال) است. محصولات الواری و غیرالواری درختان بنه در دسته‌های شامل کاربرد دارویی ( برداشت شیره بنه و عرق بنه)، غذایی (استفاده از میوه بنه برای معطر سازی دوغ، تهیه خوراک (آش)، ترشی بن، روغن بنه و عرق بنه، معجون گوژمه)، صنایع دستی (تولید تسبیح و تخته نرد)، انرژی (تولید ذغال و چوب سوختی)، ساختمانی (بکار گیری در ساختمان سازی) و دامداری (استفاده از برگ در تعلیف دام‌های کوچک (بره‌ها) تقسیم‌بندی شدند. برداشت شیره بنه با 8/62 درصد سهم از کل برداشت‌ها به‌عنوان مهم‌ترین برداشت سنتی از درختان بنه شناسایی شد و پس از آن استفاده از میوه درختان بنه با 33 درصد سهم در درجه بعدی قرار دارد. از طرفی 3/33 و 3/8 درصد از محصولات درخت بنه در بازارهای استانی و بین المللی راه می یابد و و باقی برداشت‌های سنتی مصرف خانوار در شهرستان بانه دارند. عمده بهره‌برداری‌ غیراصولی شیره بنه شامل برداشت‌های سالانه، تیغ‌زنی و کاسه‌گیری غیرمتناسب با توان درختان بنه، برداشت سقز از درختان مسن و تنه‌تهی و استفاده از کاسه‌های پلاستیکی هستند.نتیجه گیری: درمجموع، نتایج این پژوهش مؤید وجود دانش‌های سنتی متعددی در ارتباط با درخت بنه بود، اما تأکید می‌شود که این دانش‌ها باید با اصول مدیریت پایدار جنگل سازگار شوند. برای کاهش اثرات منفی برداشت شیره بنه از درختان بنه راهکارهایی همانند افزایش دوره بهره‌برداری به پنج سال، عدم سقزگیری از درختان مسن و سرخشکیده، عدم استفاده از کاسه‌های پلاستیکی پیشنهاد شد.

Keywords

• روغن بنه
• سامان عرفی
• سقز
• مصاحبه
• نمونه‌برداری گلوله‌برفی