روانشناسی بالینی و شخصیت (Sep 2020)
درمان چند بعدی معنوی: امکان تبیین پدیدههای روانی (سلامتی و اختلال) با سازههای معنوی شخصیت بر اساس منابع دینی
Abstract
فرضیات اساسی رواندرمانگری در مکاتب مختلف بر دیدگاه انسانشناسی آنها مبتنی هستند. اینکه در درمان چندبعدی معنوی چگونه پدیدههای روانشناختی در حد خطوط کلی ودر سطح سازههای شخصیت، سلامت و اختلال را تبیین میکند، امکانی است که مقاله حاضر در صدد پاسخگویی به آن است. دادههای پژوهش حاضر از تحلیل متون دینی مربوط به قرآن کریم و روایات در منابع معتبر، مصاحبه و مباحثه با کارشناسان دینی و روانشناسی و نیز متون نظری رواندرمانگری متعارف به دست آمده و مورد تحلیل قرار گرفته است. یافتهها نشان میدهند سازههای نظری مکاتب رواندرمانگری که باوجود پشتوانه تجربی ضعیف، مبنای اصول درمان قرار میگیرند، اغلب بعد معنوی را، بهرغم اصالت آن، نادیده میگیرند؛ اما اغلب آنها سازهها یا مکانیزمهای شناختی یا عقلانی را محور تبیین پدیدههای روانشناختی قرار میدهند. سازههای شناختی - معنوی به ویژه عقلانیت خداسو نیز در منابع دینی مبنای مناسبی برای تبیین پدیدههای روانشناختی است. قرآن انسان را مخلوقی با تعادل اولیه میداند. نظام ارزشیابی قوی و پیچیدهای (شناختی، عاطفی، ادراکی، معنوی)، او را برای طی مسیر سلامت یا اختلال روانی - معنوی حمایت و هدایت میکند. هسته اصلی نظام روانشناختی انسان عقل (یک سازۀ تشخیصگرِ فطری) است که تشخیص او در سازه دیگری به نام قلب (یک سازه تصدیقگر)، با پردازش دادههای سازۀ ادراکی و طبیعی دیگر (صدر؛که تحت تأثیر نیروهای ضدعقل (جهل) نیز هست)، تعدیل و برای عمل آماده میگردد (سازههای اساسی شخصیت). تحول سالم شخصیت به سازمانیافتگی و وحدت این سه سازه مربوط است. مکانیزم سلامت؛ حفظ تعادل و خلوص، خود – مراقبتگری و خودنظمجویی بر اساس نظام ارزشیابی معنوی یا فعالسازی بعد معنوی است (زَکَّاها/تزکیه). مهمترین نشانۀ پویای سلامت روانی و فعال بودن بعد معنوی، وحدتیافتگی نظام روانشناختی با توجه به مفهوم «نور و ذکر» است و هدف آن شکوفایی استعدادهای فطری (فلاح) است. مکانیزم آسیبشناختی؛ تجربه و حفظ اعمال ناهمگون با نظام روانشناختی، با نشانه خشم، غم، ترس واضطراب و احساس گناه، است که به شکل پنهانکاری و تزئین یا تسویل (مانند دفاعهای روانی) بقا می یابند (قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها) و نشانه بنیادین آن نومیدی در رسیدن به هدفهای مورد علاقه و واقعی در زندگی است. این تبیینها اغلب تبیینهای روانشناختی امروزی را نیز در بر میگیرد. با در نظر گرفتن بعد معنوی میتوان سلامت و اختلال روانی - معنوی و نیز اصول رواندرمانگری را بر اساس سازههای اساسی در انسانشناسی قرآن کریم تبیین کرد؛ بنابراین میتوان سازههای شخصیتی جایگزینی را برای مداخلات روانشناختی در نظر گرفت. این کار در درمان چند بعدی معنوی در حوزه تجربی به کار گرفته شده است.
Keywords
