Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Dec 2022)
Hasan B. Ziyâd el-Lü’lüî’nin İbadetler Konusunda, Hanefî Mezhebinin İlk Üç İmamına (Ebû Hanife, Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed) Muhalif Görüşleri (Şemsüleimme es-Serahsî’nin el-Mebsût Eseri Ekseninde)
Abstract
Hanefî mezhebi zikredilince tabii olarak akla kurucu İmam Ebû Hanîfe gelirken, hemen akabinde mezhebin gelişmesi ve ayılmasında emeği geçen Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed ismi öne çıkmaktadır. Bunların yanı sıra mezhep içinde öne çıkan diğer âlimler Züfer el-Hüzeyl ile Hasan b. Ziyâd gelir. Ebû Hanîf’e mutlak müctehid, diğerleri genelde mezhepte müctehid olarak kabul edilir. Bazı konularda hepsi aynı düşünmekle birlikte, bazılarında iki veya üç guruba ayrılabilmekte, bazı konularda benzer görüşlere sahip olsalar da bazen farklı farklı görüşlerde olabilmektedirler. Bu öğrenciler arsında Hasan b. Ziyâd Ebû Hanîfe’den hadis ravâyet ettiği için onun ravisi olarak öne çıkmaktadır. Kûfeli olup Bağdat’ta yerleşmiştir. Önce Ebû Hanîfe’nin ders halkasına katılmış, o vefat edince İmam Züfer ile Ebû Yûsuf’un derslerine devam etmiş ve ictihâd seviyesine ulaşmıştır. Hadis konusunda en başta gelen hocası İbn Cübeyr’dir. Onu tanıyan âlimlerden bazıları “Ondan daha fakihini görmedik” demişlerdir. Birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bu öğrencilerden öne çıkanlar; İshâk b. Behlûl et-Tenûhî, Muhammed b. Şuca‘ es-Selcî, İbn Semâa, Şuayb b. Eyyüb, kardeşinin oğlu Velid b. Hammad el-Lü’lüî, Ebû Hanîfe’nin torunu İsmail b. Hammad ile Halef b. Eyyûb el-Belhî’dir. Bazı âlimler tarafından, sağlam ravi zinciriyle gelen rivâyetlere muhalif rivâyetleri olduğu iddiasıyla cerh edilmiştir. Bunun yanında birçok âlim de onu ta‘dil etmiştir. Onun müstakil olarak günümüze ulaşan bir eseri bulunmamaktadır. Çeşitli eserlerde kitaplarına yapılan atıflar sayesinde görüşlerine ulaşılmaktadır. Kaynaklarda ona nispet edilen eserler arasında fıkıhla alakalı olan Kitâbü’l-mücerred ve Ebû Hanîfe kanalıyla rivâyet ettiği hadislerin bir araya getirildiği el-Müsned’ adlı çalışması öne çıkmaktadır. Diğer eserleri ise müstakil kitap veya bir kitap bölümü olma ihtimali olanlardır. Onun hayatı ve ilmi kişiliği hakkında ilk olarak en geniş bilgiye Zâhid el-Kevserî’nin el-İmta‘ bi sîreti’l-imameyn Hasan b. Ziyâd ve sâhibihî Muhammed b. Şuca‘ adlı eserinde ulaşmaktayız. Ülkemizde Hasan b. Ziyâd’ın fıkhî görüşleri hakkında bir çalışma bulunmamaktadır. İslam dünyasında ise el-Mebsût’ta geçen görüşlerini esas alarak yapılan bir çalışma bulunmamaktadır. Bize ulaşan eserler arasında onun görüşlerine müdellel olarak geniş şekilde ilk olarak işleyen eser Şemsüleimme es-Serahsî’nin el-Mubsût eseridir. Bu sebeple Hasan b. Ziyâd’ın görüşleri el-Mebût ekseninde tespit edilmeye çalışılmıştır. Serahsî, Hasan b. Ziyâd’ın soru sorma, tefri‘/asli meselelerden hüküm çıkarma ile hesap bilgisi alanında Ebû Hanîfe’nin diğer öğrencileri arasında öne çıktığını belirtmektedir. Hasan b. Ziyâd’ın ibadetle alakalı konularda yirmi meselede Hanefî mezhebinin ilk üç imamına muhalif düştüğü de tespit edilmiştir. Bu görüşlerin üçünde İmam Züfer ile aynı düşünmektedir. Hasan b. Ziyâd’ın ictihâdları Hanefî mezhebi usûlü çerçevesinde yapıldığından mezhep içi bir müctehid olarak kabul etmek daha isabetli görünmektedir. Onun diğer imamlardan farklı düşünmesinde; konuyla alakalı âyetlerin delaleti, hadislerin delil olma kuvveti, farklı kıyaslar ve akli istinbat gibi sebeplerin etkili olduğu görülmektedir. Hasan b. Ziyâd’ın ibadetler kapsamında; abdestte başın mesh edilmesi, namaz esnasında kusmak, Cuma guslü, kuyu temizliği, köpek derisi kullanımı, seferin zaruretleri, Cuma ezanı, îmâ ile namaz, Fâtiha süresinin kıraati, ashâb-ı tertib, yeni Müslüman olan kişinin namaz kazası, cemaatle namazın ahvali, ikindi namazının vakti, namazda abdestin bozulması, nezir i’tikâfı, fıtır sadakası, hayız bahsi ile umrede veda tevafı konularında diğer Hanefî âlimlerden ayrılan ictihâdları bulunmaktadır.
Keywords
