هنر و تمدن شرق (Dec 2019)
نمادشناسی نقش مرغابی‌سانان در آثار هنری ایران
Abstract
هنر ایرانی بازتاب نمادین و رمزگونۀ واقعیات و حقایق است. فرهنگ اسطوره‌ای-نمادین ایران با طبیعت و عناصر زمینی و آسمانی آن پیوند تنگاتنگ دارد. از دیرباز شرایط زندگی کشاورزی در مرز و بوم ایران موجب وابستگی مردم به آب و در نتیجه تکریم این عنصر مقدس بوده است. حضور عناصر مرتبط با آّب، مانند گیاه و پرنده، و به‌ویژه مرغابی، در ادوار مختلف تاریخ هنر ایران حاکی از پررنگ‌بودن باورهای مبتنی‌بر طبیعت نزد ایرانیان است از آنجا که نقش این پرنده در دوران ساسانی و اوج آناهیتاپرستی به‌وضوح در هنرها جلوه‌گر شده است می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که مرغابی نمادی از آناهیتا، ایزدبانوی باروری، و آّب‌های پاک باشد. از سوی دیگر، با توجه به گذشته‌های دورتر، مرغابی می‌تواند به‌منزلۀ پرنده‌ای نقش شده باشد که در نی‌زارهای ایران فراوان بوده و پرندۀ بومی منطقه محسوب می‌شده است. نقش مرغابی بر ظروف و اشیا در هنرهای تزئینی و کاربردی ایرانیان دیده می‌شود و تداوم آن در هنر دوران اسلامی تا عصر صفویه نیز مشهود است. این نقش در تاریخ بارها تکرار شده است، اما چندان به چرایی حضور مداوم آن توجه نشده است. در این مقاله سعی شده است با نگاهی اجمالی، ضمن شناسایی نقش مرغابی در هر دوره، به این سؤال پاسخ داده شود که معانی و فرم نقش مرغابی در هنر مردم ایران از دوران باستان تا دوران اسلامی چه تغییراتی کرده است. این پژوهش از نوع نظری و اکتشافی، و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و الکترونیکی‌ای است که تصاویر تکرارشدۀ مرغابی‌سانان را در هنرهای تزئینی و کاربردی ادوار گوناگون تاریخی شامل می‌شود. به‌نظر می‌رسد هنرمندان در ابتدا دیدی واقع‌گرا به مرغابی‌سانان داشته‌اند و آنچه در محیط خود مشاهده می‌کرده‌اند را به‌تصویر می‌کشیده‌اند و به‌مرور زمان نقش مرغابی به‌صورت نمادین درآمده و دارای بار معنوی و سلطنتی شده است تا آنجا که در اوج این فرایند مرغابی به‌صورت نمادی ایزدی نقش شده است. در نهایت با گذشت زمان و تحول باورهای مردمان به نقشی صرفاً تزئینی افول می‌کند.
Keywords
