سنجش پایداری بُعد نهادی طرح‌های آبخوانداری در مقیاس محلی با رویکرد تحلیل شبکه اجتماعی در روستاهای کتویه، کال و بهرستان، جنوب استان فارس

Abstract

مقدمه و هدف به‌دلیل خشکسالی­ های اخیر و افت شدید ذخایر آب زیرزمینی در اکثر دشت­ های کشور، به طرح‌­های آبخوانداری به­ عنوان راهکاری مناسب بیش از بیش توجه‌شده است. ارزیابی پایداری طرح‌‌های آبخوانداری در زمینه‌های گوناگون محیط­زیستی، اقتصادی، اجتماعی و به‌ویژه نهادی بسیار مهم است. در این پژوهش، ارزیابی پایداری بعد نهادی در جنوب استان فارس (ایران) در مقیاس محلّی و با بهره ­گیری از روش تحلیل شبکه‌ی اجتماعی بررسی شد. مواد و روش‌ها ارزیابی پایداری بعد نهادی در سه طرح آبخوانداری کتویه لارستان، کال لامرد و بَهرستان مُهر که در سال‌های 1396 تا 1398 اجرا‌شده بود، در پنج گام بررسی شد. در گام اول، دو سنجه‌ی اعتماد و همکاری به‌وسیله‌ی اجماع نظر خبرگان و با روش دلفی کلاسیک انتخاب شدند. در گام دوم، شبکه­‌ی رابطه‌های اجتماعی شامل شش موضوع برای هر سه روستای هدف تعریف شد. در گام سوم، پرسش‌نامه مربوطه طراحی شد. تعداد پرسش‌نامه ­های تکمیل‌شده برای روستاهای کتویه­، کال و بهرستان به ­ترتیب 25، 60 و 20 شمار (جمعاً 105 شمار) بود. در گام چهارم، اطلاعات به‌دست آمده از پرسش‌نامه­ ها برای هر روستا در نرم­ افزار UCINET وارد شد. سپس سنجه­ های تراکم و مرکزیت (درجه و بینابینی) برای ارزیابی دو سنجه‌ی اعتماد و همکاری محاسبه شدند. در گام پنجم، دو موضوع همکاری اداره­ ها و تمایل به همکاری با اداره ­ها به‌ترتیب برای دو سنجه‌ی همکاری و اعتماد انتخاب شدند و وضعیت پایداری این دو سنجه‌ در سه روستای هدف تعیین شد. نتایج و بحث نتایج این پژوهش نشان داد، در روستای کتویه، درجه‌ی پایداری برای هر دو سنجه‌ی همکاری و اعتماد 3/3 (پایداری متوسط) بود. از این رو، درجه‌ی پایداری در بُعد نهادی برای روستای کتویه 3/3 یا پایداری متوسط برآورد شد. در روستای کال، درجه‌ی پایداری برای دو سنجه‌ همکاری و اعتماد به‌ترتیب 2/7 و 2/3 بود. از این رو، درجه‌ی پایداری در بُعد نهادی برای روستای کال 2/5 یا تقریباً ناپایدار تا پایداری متوسط برآورد شد. در روستای بَهرستان، درجه‌ی پایداری برای دو سنجه‌ی‌ همکاری و اعتماد به‌ترتیب 3 و 1/7 بود. از این رو، درجه‌ی پایداری در بُعد نهادی برای روستای بَهرستان 2/4 یا تقریباً ناپایدار برآورد شد. نتیجه­ گیری و پیشنهادها در سه روستای کتویه، کال و بهرستان، نهاد دولتی اداره‌ی منابع‌طبیعی و آبخیزداری شهرستان مربوطه و به تبع آن اداره‌ی کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان از یک سو و شورای اسلامی روستاهای مزبور به‌عنوان نمایندگان اهالی از سوی دیگر، توانستند با ایجاد رابطه‌های دو سویه، اعتماد و همکاری متقابل را میان طرفین ایجاد کنند. بنابراین، این موضوع سبب تقویت بعد نهادی در پایداری توسعه ­ی طرح ­های آبخوانداری شد. به‌منظور جلب بیشتر اعتماد و همکاری آبخیز­نشینان و استمرار آن در زمینه‌ی فعالیت­ های آبخوانداری، پیشنهاد می­ شود نگهداری از طرح‌­های آبخوانداری به معتمدین محلی یا شوراهای اسلامی روستاها واگذار شود تا بستر مناسبی برای تقویت و ادامه‌ی مشارکت، همکاری و اعتماد دوطرفه آبخیز­نشینان و نهادهای دولتی در زمینه‌ی حفاظت آب و خاک فراهم شود.

Keywords

• آبخیزداری
• توسعه‌ی پایدار
• سرمایه اجتماعی
• شبکه‌ی رابطه‌ها
• مدل منشوری