Veliyyüddîn Cârullah’ın Birgivî’nin Sorgulama ve Tartışma Risalesi Hakkındaki Küçük Şerhinin Değerlendirmesi ve Tahkiki

Abstract

Bu makalede, Birgivî’nin sorgulama ve tartışma kuralları ile ilgili risalesini Veliyyüddîn Cârullah’ın nasıl yorumladığı onun eş-Şerḥu’s-Ṣaġîr eseri çerçevesinde incelenmiş ve Cârullah’ın bu şerhinin tenkitli Arapça metni sunulmuştur. Sorgulama ve tartışma kavramlarının ilahiyat bilimleri ile ilişkisinin kurulduğu disiplinlerden biri, âdâbu’l-baḥs̠ ve’l-münâẓara (sorgulama ve tartışma kuralları) alanıdır. Bu disiplin, Osmanlı yüksek öğretiminde bir ders olarak yer almıştır. Bu dersin okutulduğu metinlerin arasında Birgivî’nin bir sayfalık sorgulama ve tartışma kuralları hakkındaki risalesi ve onun Cârullah’a ait şerhleri bulunmaktadır. Cârullah, bu risaleye sırasıyla büyük, orta ve küçük olmak üzere üç şerh kaleme almıştır. Cârullah, ilk iki şerhte Birgivî’nin risalesini yorumlamaktan ziyade kendisinden önce bu risaleyi yorumlayan dört şârihi tenkit etmekle ilgilenmiştir. Bu nedenle Birgivî’nin ilgili risalesine dair Cârullah’ın yorumunu küçük şerh üzerinden inceledik. Birgivî metninin Cârullah yorumunun makalede inceleme konusu olarak seçilmesinin nedeni, onun diğer on beş yorumcuya göre hem eser sayısı hem de eserlerin hacmi bakımından daha velût olması ve Birgivî’nin risalesini yorumlamadan önce bu alanda hacimli eserlerini kaleme almış olmasıdır. Diğer bir neden ise Cârullah’ın sorgulama ve tartışma alanında ansiklopedik eserler kaleme almasına rağmen özellikle onun entelektüel dünyası ile ilgili yapılan akademik çalışmalarda onun bu yönüne değinilmemiş olmasıdır. Dolayısıyla bu çalışma, Cârullah’ın entelektüel profilinde eksik kalan bir parçayı tamamlamayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda ilahiyat ve İslami ilimlerin “sorgulama” ve “tartışma” kavramlarıyla bir araya geldiği zemininin Cârullah örneği ile gösterilmesi, bu makaledeki diğer bir amaçtır. Bu çerçevede makale iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Cârullah’ın Birgivî risalesindeki tartışma ve tartışmacının mahiyeti, aktarım, iddia, öncül, delil ve sonuç hakkındaki sorgulama ve tartışma kurallarını nasıl yorumladığı incelendi. Bununla beraber Cârullah’ın Birgivî’yi sorgulama ve tartışma literatüründe onu nereye konumlandırdığı tespit edildi. Ayrıca Cârullah’ın diğer yorumcularla örtüşen görüşleri bu yorumcuların şerhlerine atıflarla gösterildi. Bu bağlamda Cârullah, Birgivî’nin metinde kullandığı teknik terimleri tanımlamaktadır. Zira Birgivî, sorgulama ve tartışmanın teknik terimlerini tanımlamadan sadece tartışma sürecini özetlemektedir. Örneğin Birgivî, “tartışmacı” teknik terimini tanımlamadan kullanır ancak Cârullah, “tartışma” kavramı için hem “iki şey arasındaki bağın iki kişi tarafından gerçeği açığa çıkarmak için düşünülmesi” hem de “gerçeği açığa çıkarmak için iki kişinin bir görüşü karşılıklı savunması” tanımlarını ifade eder. Cârullah, Birgivî’nin bazı görüşlerine katılmamaktadır. Bu çerçevede Birgivî, tartışmacıyı sorgulayan olarak isimlendirmektedir. Ancak Cârullah’a göre onun karşılıklı olmayı ifade eden “soruşturan” kavramıyla tanımlanması daha uygundur. Cârullah, Birgivî’nin karşı tarafın itiraz edebilmesini kesin olarak bilmediği konularla sınırlamasını doğru bulmaz. O, bu iddiasını desteklemek için Îcî’nin konu hakkındaki tutumunu örnek gösterir ve karşı tarafın sınamak, bilse bile daha kesin bilgi elde etmek için itiraz edebileceğini ileri sürer. Cârullah, Birgivî’nin bazı konularda Îcî’den farklı düşündüğünü ileri sürse de tartışmanın düzeni bakımından onunla aynı konumda olduğunu ifade eder. O, tartışmanın sıralaması konusunda Kutbuddîn er-Râzî gibi düşündüğünü belirtir. Başka delile geçiş konusunda Birgivî’nin Pezdevî ve Teftazânî’den etkilendiğini ve genel olarak yöntemci Hanefi İslam hukukçularının görüşlerine tabi olduğunu iddia eder. Ancak Cârullah, yine başka delile geçiş konusunda Birgivî’nin Hanefi İslam hukukçuların görüşlerine dair verdiği ayrıntının sorgulama ve tartışma disiplini açısından gereksiz olduğunu düşünür. Çünkü sorgulama ve tartışma disiplininde başka delile geçiş Hanefî ya da Şafiʿî yöntemci hukukçuların belirlediği kriterlere göre değil bu disiplinin kriterlerine göre belirlenir. Örneğin sonucu tartışırken karşı delil getirildiğinde tartışmacı başka delile geçerse bu geçtiği delil, bu disiplinin prensiplerine göre karşı delil olmamalıdır. İkinci bölümde dört nüshası tespit edilen küçük şerhin Arapça metninin edisyon kritiği İSAM tahkik esaslarına göre yapıldı. Ayrıca bu şerhi önceleyen diğer şerhler tespit edildi. Sonuç olarak Cârullah yorumlarında sorunsal konulara değinmeyip Birgivî’nin özet metninin teknik terimlerinin tanımlanmasına ve onun görüşleri itibariyle bu disiplindeki konumunun belirlenmesine odaklanmıştır.