اندیشۀ اخلاقی صحابه: ضرورت، امکان و روش بازشناسی

Abstract

مطالعات معاصران دربارۀ تاریخ اندیشه‌های اخلاقی در جهان اسلام بیش‌تر بر شناخت اندیشه‌های اخلاقیِ فلسفی از سدۀ2 قمری به بعد متمرکز بوده و در آن‌ها کم‌تر به مطالعۀ تاریخی، گونه‌شناسی و دسته‌بندی آرائی توجه شده است که در چارچوب سنت فلسفی جهان اسلام نگنجیده‌اند. غالباً خاستگاه آن اندیشه‌های اخلاقیِ عالمان مسلمان هم که در سنت فلسفی بازتابیده است، جایی بیرون از جهان اسلام جسته می‌شود. نگاه انتقادی به این رویکرد مستلزم آن است که شواهدی به نفع استمرار نظریه‌پردازی‌های اخلاقی در جهان اسلام از کهن‌ترین دوره یعنی عصر صحابه بازنماییم و به این سؤال پاسخ دهیم که با کدامین مبنای نظری می‌توان اندیشه‌های کهن اخلاقی مسلمانان در عصر صحابه را بازشناخت؟کوشش‌هایی که چون دستاوردشان در قالب‌هایی متفاوت با نظامِ اخلاق فلسفی عرضه شدند، ناشناخته ماندند. برای تحقق این هدف لازم است معقولیت و معناداری پی‌جویی اندیشۀ اخلاقی در عصر صحابه را نشان دهیم؛ هم‌چنان‌که می‌باید به این سؤال پاسخ گوییم که صحابه چه‌گونه ممکن است با وجود اشتراک‌شان در شاگردی پیامبر (ص)، پیش‌برندگان آراء و مکاتب مختلفی گردند؟ به همین ترتیب، می‌باید شیوۀ گردآوری منابع و راه‌بردهای تحلیل داده‌ها به تناسب این هدف را بیان کنیم. مطالعۀ کنونی از نوع امکان‌سنجی و هدف از آن هم پدید آوردن مبنایی نظری برای تحلیل تاریخ اندیشۀ اخلاقی در عصر صحابه است. چنان‌که خواهیم دید، می‌توان انتظار شکل‌گیری مکاتب اخلاقی مختلف را در عصر صحابه داشت؛ مکاتبی که می‌توان برپایۀ روش پیش‌نهادی در این مطالعه راهی فراسوی بازشناسی آن‌ها گشود.

Keywords

• تاریخ اندیشۀ اخلاقی
• اندیشۀ اخلاقی صحابه
• تاریخ اخلاق اسلامی
• عصر صحابه
• حکمت ذوقی