Poradnik Językowy (Apr 2023)
Wielość gwar śląskich źródłem bogactwa regionu
Abstract
Zróżnicowanie współczesnych gwar śląskich odpowiada podziałowi przyjętemu przez K. Nitscha (1960), poza nieobecnością wymarłych na tym terenie dialektów laskich. Gwary na Śląsku wzbogaciły się natomiast o gwarę południowokresową, której używają głównie repatrianci, mieszkający na wsi (i w mniejszych miejscowościach) od Katowickiego po Wrocławskie. Analiza językowa danej gwary ustalana jest nadal na podstawie mowy mieszkańców, a więc w oparciu o kryterium uzualno-funkcjonalne. Otwiera to perspektywę badań nad językiem za pomocą paradygmatów korzystających z modelu użycia języka jako podstawy metodologicznej opisu (ang. usage-based models of language), takiego jak kognitywizm, socjolingwistyka czy dialektologia. Najbardziej powszechna w użyciu jest polszczyzna mieszana, w której odmiana gwarowa przeplata się z ogólną, zróżnicowana także stylowo (np. styl potoczny i naukowy), stąd ważna jest w badaniach tego typu aplikacja paradygmatów bazujących na uzusie językowym, pozwalającym ukazać język w procesach społeczno-kulturowych (np. dromologii, mediamorfozy i glokalizacji tj. globalizacji i lokalizacji zarazem). W ustalaniu cech gwarowych przydatna jest też teoria prototypu E. Rosch, pozwalająca wykrywać cechy kanoniczne (prototypowe) danej gwary, zwykle fonetyczne, pozwalające ją wyróżnić kryterialnie od innej gwary. Tradycyjny podział gwar śląskich uległ pewnym przemianom, związanych z przesunięciem wpływów gwar śląskich w stosunku do mało- i wielkopolskich, rozszerzenia się obszaru mieszanego o charakterze pogranicza gwar, utrwaleniu polszczyzny mieszanej przy zawężeniu liczby osób posługujących się tylko gwarą. Zróżnicowanie gwar jako prestiżowej odmiany polszczyzny na Śląsku świadczy o bogactwie doświadczeń regionalnych tych ziem i wymaga dalszego całościowego badania przemian językowych zachodzących na obszarze Śląska.
