"اضطراب اثرپذیری" نزد سرایندگان سده‌های سوم و چهارم هجری بر پایة نظریة "هارولد بلوم" (مطالعۀ موردی: ابوالطیّب متنبّی)

Abstract

اضطراب اثرپذیری نظریه­ایست دربارة اثرپذیری شاعران که نخستین­بار هارولد بلوم آن را پیش کشیده­است؛ دیدگاهی برپایۀ بینامتنیت که بر دو اصطلاح «پیشین» و «پسین» بنا شده و از پیوند ستیزه­جویانه میان شاعر معاصر با گذشته و ترس از اثرپذیری وی سخن می­گوید. شاعر پسین برای اینکه اثرپذیری­اش را پنهان و خود را شاعری نوآور بشناساند، فرم و درون­مایۀ سخن را دگرگون می­کند. نگرانی یا ترس اثرپذیری، در بسیاری از سروده­ها و گزارش­هایی که وضعیت سرایندگانِ سده­های سوم و چهارم هجری را در ادبیات عربی آینگی می­کند، پدیده­ای آشکاراست. در جستار پیشِ­رو با روشی مقایسه­ای-تحلیلی، نخست تلاش می­شود با نگاه به­سروده­های شعری، گزارش­های تاریخی-ادبی و دیدگاه­های سخن­سنجان آن روزگار، به ذهنیّت سرایندگان دست‌یافته، نگرانی یا دلواپسی آن­ها نسبت به موضوع­هایی چون تقلید و نوآوری آشکار شود، سپس با نگاه به­نظریۀ بلوم، بررسی شود که ابوالطیب متنبّی از چه شیوه­هایی برای دیگرگون­نشان­دادن سخن خود از گذشتگان، بهره برده­است. پژوهش پیشِ­رو نشان می­دهد که برخودبالیدن­های این سرایندگان و کوچک­پنداشتن پیشینیان و هم­روزگارانشان، بیش از آنکه از سرِ رقابت و ستیزه­جویی شخصی باشد، ریشه در انگیزه­های روانی و نگرانی­های ذهنی آن­ها دارد و شیوه­های سخن­سنجی آن روزگار نیز بر این فشار روانی افزوده است؛ از این­رو انجام چنین پژوهشی بایسته می­نماید. برخودبالیدن زیاد سرایندگان به توان هنری خود و کوچک­پنداشتن دیگران، نشان­دهندۀ دلشوره یا نگرانی آن­ها از موضوع اثرپذیری است. متنبّی با بهره­گیری از شگردهایی چون ایجاز، غلوّ یا اغراق در تصویرسازی، برعکس­نمودن مفاهیم تکراری، بهره­گیری‌از استعاره­های دور و تشبیه­های پنهان یا ضمنی به­جای نمونه­های نخ­نماشده توانسته­است فرم­ها و مایه­های تکراری را تازه و خود را شاعری نوآور بشناساند.

Keywords

• سرقت شعری
• اضطراب اثرپذیری
• متنبّی
• هارولد بلوم