گۆڤارا زانستێن مرۆڤایەتی یا زانكۆیا زاخۆ (Sep 2020)
په‌یوه‌ندیێن ئوسمانی وفه‌ره‌نسی لسه‌رده‌مێ سۆلتان مه‌حمودێ ئێكێ 1730-1754
Abstract
پشتى په‌یوه‌ندیێن ئوسمانى فه‌ره‌نسى د ماوه‌یه‌كا ژ پێگددانێن له‌شكه‌ریدا ده‌ربازبوویه, بۆ ئه‌گه‌ر كو فه‌ره‌نسا بچت دناڤ هنده‌ك قولپێن ئه‌ۆرپیدا ئه‌ویێن كو ل ئه‌ۆرپا دژی ده‌وله‌تا ئوسمانی دهاتنه گرێدان، دووماهیك پێكده‌دان دنافبه‌را واندا ده‌مێ فه‌ره‌نسا ل هه‌ورا كومارا بوندوقیه چووى و د ململانا ویدا لگه‌ل ئوسمانیان سالا1499, به‌لێ ببورینا سێ سالان په‌یوه‌ندیێن په‌یوه‌ندیێن ئوسمانی فه‌ره‌نسی چوون دقوناغه‌كا دیدا ده‌مێ رێككه‌ڤتنه‌كا ئاشتیێ ل سالا 1503 هاتیه گرێدان، په‌یوه‌ندیێن وان دباردوخه‌ك ئارامدا به‌رده‌وام بوون, و هه‌نتا ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه ل سه‌رده‌مى سولتان سوله‌یمان قانونی (1520-1566) به‌ره‌ڤ ئاسته‌كێ دی دچیت, چونكى ل وی ده‌مى فه‌ره‌نسا دقوناغا ململانێیه‌كا سیاسیدا لگه‌ل هنده‌ك وه‌لاتێن روژئاڤایى دبورى, له‌ورا شاهێ فه‌ره‌نسا فه‌رانسوایێ ئێكێ (1515 – 1547) نوینه‌ره‌ك ل سالا 1535 هنارد ده‌ڤ سولتانێ ئوسمانیو داخوازا گرێدانا هه‌ڤپه‌یمانان دنافبه‌را هه‌ردوو وه‌لاتاندا كر, بۆ مه‌ره‌ما وه‌رگرتنا مفایى ژ هێزا ده‌وله‌تا ئوسمانی ودانان راده‌یه‌كێ به‌رامبه‌ر هیڤیێن هنده‌ك شاهێن ئه‌ۆرپا, دئه‌نجام دا رێككه‌فتنا (ماف هه‌رینێن ئوسمانی فه‌ره‌نسی) ل سالا 1536 هاتیه موركرن, به‌لێ ژبه‌ر گه‌فێن ئوسمانیان ل سه‌ر شاهێن ئه‌ۆرپا بوویه ئه‌گه‌ر فه‌ره‌نسا هه‌ر زووی په‌یوه‌ندیێن خۆ لگه‌ل ئوسمانیان پاشگوه باڤێت، به‌لێ ل ده‌مێ هه‌ست ب مه‌ترسیا شاهێن ئه‌وروپا لسه‌ر سه‌روه‌ریا خۆ دكر، ئه‌و دا جاره‌كا دى به‌ره‌ڤ نویكرنا په‌یوه‌ندیێن خۆ لگه‌ل ده‌وله‌تا ئوسمانی كه‌ت. لگه‌ل هاتنا سولتان مه‌حمودێ ئێكى (1730-1754) بۆ ده‌ستهه‌لاتێ، هه‌روه‌سا ئه‌و باردوخێ فه‌ره‌نسا تێدا ده‌رباز دبوو، كو دخوازت نیزیكێ ده‌وله‌تا ئوسمانى ببێت ژ ئه‌گه‌رێ نه‌رازیبونا فه‌ره‌نسا گو بكه‌ڤت بن ده‌ستهه‌لاتداریا بنه‌مالا هاپسبروگ ل ئیمبراتوریا رومانیا بیروز، و ئه‌ڤ جه‌نده بۆ كه‌تنا وێ دگه‌له‌گ هه‌ڤركیێن سیاسی وله‌شكه‌ری دگه‌ل هنده‌ك وه‌لاتێن روژئافای، له‌ور فه‌ره‌نسا هاولدا بهێزكرنا په‌یوه‌ندیێن خۆ و نویكرنا ماف هه‌رێنێن (ئیمتیازات) دگه‌ل ده‌وله‌تا ئوسمانی، هه‌روه‌سا حه‌زا سولتانی بۆ نێزیكبوونا ئوسمانی و فه‌ره‌نسی زفرت ژ ئه‌گه‌رێ وان كاودانێن خراپ یێن كو ده‌وله‌ت تێدا دبوری ب هیفیا ده‌ستڤه‌ئینانا پشته‌ڤانیا سیاسی ودبلوماسییا فه‌ره‌نسا د ماوێ شه‌ری واندا د سه‌نگه‌رێن روژئاڤایدا وهه‌روه‌سا مه‌فا وه‌رگرتن ژ هونه‌رێ له‌شكه‌ری تایبه‌ت دبوارێ رێكخستنێن له‌شكه‌رى لدویڤ سیسته‌مێ ئه‌وروپی یێ پێشكه‌ڤتی بۆ مه‌ره‌ما چێكرنا جه‌كى نوی ب رێكا پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر شاره‌زایا فه‌ره‌نسیان بكه‌ن و ب تایبه‌تى د پێشڤه‌برنا چه‌كێ توپێ دا و دامه‌زراندنا قوتابخانا ئه‌ندازیاریا له‌شكه‌رى ب رێكا مفا وه‌رگرتن ژ پسپوریا هنده‌ك شارزایان، وه‌ك الكسندر دی بونیفال (1675-1747)، ب ڤێ چه‌ندێ سه‌رده‌مێ سولتان مه‌حمودێ ئێكى ب باشترین سه‌رده‌مانه كو ده‌وله‌تا ئوسمانى ژیایید وێ قوناغا لاوازیا خوه یا مێژوویدا.
Keywords
