تربیت اسلامی (Oct 2024)
ابعاد الگوی تربیت از منظر مرحوم آیت الله مهدوی کنی رحمه‌الله
Abstract
مقدمه: پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، توجه بسیاری از سیاستمداران و اندیشمندان به اهمیت مسئله تربیت جلب شد و تلاش‌های فراوانی برای ایجاد تحول در فرآیند تربیت صورت گرفت. با این حال، پژوهش‌های انجام‌شده عمدتاً بر وجوه نظری تربیت متمرکز بوده و جنبه‌های عملیاتی آن مورد غفلت قرار گرفته است. آیت‌الله مهدوی کنیe، یکی از مبارزین انقلابی که قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بر تربیت جوانان تمرکز داشتند، موفق شدند علاوه بر طرح مباحث نظری در حوزه تربیت، الگوی مدنظر خود را به‌صورت عملیاتی پیاده‌سازی کنند. ایشان این الگو را در مکان‌هایی مانند دانشگاه امام صادقj و حوزه مروی اجرا کردند. از این‌رو، واکاوی بیانات ایشان می‌تواند به ارائه الگویی نوین و عملیاتی در حوزه تربیت کمک کند. در این راستا، بررسی آثار مکتوب و سخنان آیت‌الله مهدوی کنیe در جلسات اخلاق مورد توجه قرار گرفته است تا با استخراج نکات مرتبط با تربیت، الگویی بازطراحی شده و منسجم از دیدگاه‌های ایشان به‌دست آید. آیت‌الله مهدوی کنیe تربیت را فرآیندی پیچیده و ظریف می‌دانستند که نیازمند هدایت و راهنمایی یک مربی توانمند و دلسوز است. ایشان به نقش کلیدی مربی و معلم در مسیر تربیت بیش از هر چیز دیگر اهمیت می‌دادند. در دیدگاه ایشان، مربی باید فراتر از آموزش علم و دانش باشد و به‌عنوان یک الگوی اخلاقی و رفتاری برای تربیت‌شوندگان عمل کند. مربی با صبر و حوصله باید فضایل انسانی و ارزش‌های اسلامی را در افراد نهادینه کند. از این منظر، توجه به نقش مربی نه‌تنها به‌عنوان یک معلم بلکه به‌عنوان یک راهنما و الگوی رفتاری، بخش مهمی از فرآیند تربیت از دیدگاه آیت‌الله مهدوی کنیe است. این نگرش جامع و عملیاتی به تربیت می‌تواند به ارائه الگویی کاربردی و موثر در حوزه تربیت اسلامی منجر شود.روش پژوهش حاضر با هدف واکاوی دیدگاه آیت الله مهدوی کنیe در خصوص تربیت و استخراج الگوی تربیتی ایشان با استفاده از روش تحلیل مضمون کیفی انجام شده است. تحلیل مضمون کیفی روشی مناسب برای تجزیه و تحلیل داده‌های کیفی مانند متون، سخنرانی‌ها و اسناد است که در این پژوهش با بررسی آثار مکتوب و بیانات آیت الله مهدوی کنیe به کار گرفته شده است. این روش شامل مراحل مختلفی از جمله کدگذاری، مفهوم‌بندی، مقوله‌بندی و تدوین گزارش است. در مرحله کدگذاری، محقق به دنبال مضامین و مفاهیم کلیدی در متن است. در مرحله مفهوم‌بندی، کدها بر اساس شباهت‌ها و تمایزاتشان در دسته‌های مجزا قرار می‌گیرند. در مرحله مقوله‌بندی، محقق روابط بین دسته‌ها را مشخص می‌کند و در نهایت در مرحله تدوین گزارش، یافته‌های پژوهش به صورت منسجم و سازمان یافته ارائه می‌شود. استفاده از تحلیل مضمون کیفی در این پژوهش به محقق کمک می‌کند تا دیدگاه آیت الله مهدوی کنیe در خصوص تربیت را به طور عمیق و دقیق درک کند و الگوی تربیتی ایشان را استخراج نماید.در همین راستا منابع مختلفی از جمله کتب منتشر شده از ایشان و همچنین صوت جلسات اخلاق برگزار شده در دانشگاه امام صادقj در نرم‌افزار MaxQDA بارگذاری و سپس در مرحله اول قطعاتی از متن که حاوی مضامین مرتبط با تربیت بودند استخراج و کدگذاری شدند. سپس کدها بر اساس وجوه مشترکشان در دسته‌های مجزا (مفاهیم) قرار گرفتند. در نهایت، مفاهیم مرتبط با یکدیگر تحت عنوان مقوله‌هایی (دسته‌بندی‌های عام‌تر) جمع شدند. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار استفاده شده است.یافته‌ها: آیت‌الله مهدوی کنیe تربیت را به‌منزله سازندگی، تزکیه و به فعلیت رساندن استعدادهای بالقوه تعریف کرده‌اند که بدون ریاضت و رعایت اصل تدریج میسر نمی‌شود. ایشان معتقدند تربیت باید بر محور آموزه‌های «وحیانی - اسلامی» باشد و به‌صورت توأم از وجوه عاطفی و عقلانی بهره ببرد، ضمن اینکه در تقابل رویکرد نظری و عملی، تأکید بیشتری بر آموزه‌های عملی دارد. در این رویکرد تربیتی، خود فرد در اولویت قرار می‌گیرد و باید پیش از ورود به عرصه تأدیب دیگران، نسبت به تربیت خود همت گمارد. در فرآیند تربیت، آیت‌الله مهدوی کنیe اصولی همچون تحصیلی بودن، تقدم نفی رذائل بر کسب فضائل، واقع‌نگری، اختیاری بودن، رابطه معکوس سن و تربیت‌پذیری و ... را مطرح کرده و اصل تدریج را مهم‌ترین اصل در تربیت می‌دانند که تحقق سایر اصول را تسهیل می‌کند.در راستای تبیین الگوی تربیتی مدنظر آیت‌الله مهدوی کنیe، «مجراهای تربیت» نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این مجراها شامل عامل تربیت، لوازم، الزامات، امکانات، روش‌های تربیت و موانعی است که در مسیر تربیت ممکن است به وجود آیند. مقوله «مقصد تربیت» نیز از سه مفهوم اهداف، مخاطبان و خروجی تربیت تشکیل شده است که هر یک از این موارد در فرمایشات آیت‌الله مهدوی کنیe مورد اشاره قرار گرفته‌اند. از جمله عوامل دخیل در تربیت، عوامل قابل‌کنترل مانند محیط زندگی و عوامل غیرقابل‌کنترل نظیر اقتضائات زمانی و توارث مورد توجه هستند. به اعتقاد ایشان، نیت سازنده روح انسان است و شاکله آدمی از آن تشکیل می‌شود. این شاکله می‌تواند نیت‌ساز هم باشد، به این معنا که جنبه‌های روحی انسان به‌واسطه توارث، تربیت یا تأثیر از محیط باقی می‌مانند. این دیدگاه جامع و همه‌جانبه به تربیت، تأکیدی بر نقش فرد در خودسازی و ضرورت تدریجی بودن فرایند تربیت دارد و به تربیت به‌عنوان یک فرآیند پویا و پیچیده می‌نگرد که نیازمند هماهنگی بین وجوه مختلف عقلانی، عاطفی و عملی است.نتیجه‌گیری: الگوی طراحی‌شده از منظر آیت‌الله مهدوی کنیe تربیت را به‌صورت فرآیندی تدریجی، تحصیلی، اختیاری و واقع‌نگرانه تعریف می‌کند که منشأ آن الهی و محتوای آن ثابت است. این فرآیند بر محور آموزه‌های وحیانی-اسلامی و با توجه به اقتضائات زمان به‌صورت برنامه‌مند در بستر خانواده و جامعه به معرفت‌بخشی می‌پردازد. نقطه آغازین این فرآیند مربی است که اقدامات وی با بهره‌گیری از روش‌های اصلاحی پیش‌برنده و مانع‌زدا، و با تکیه بر اصول تربیت، به‌صورت تصاعدی و هم‌افزا گسترش می‌یابد. هدف این فرآیند به فعلیت رساندن استعدادهای بالقوه با تمرکز بر وجوه عاطفی و عقلانی انسان در راستای تکامل فرد و جامعه است و نتیجه نهایی آن، افراد و جامعه‌ای کارآمد، منطقی و خاضع در برابر حق خواهد بود.
Keywords
