Ekspresja i symbolika lęku w sztuce na przykładzie wybranych wyobrażeń diabła

Abstract

Cennym kontekstem dla przedstawienia problemu, który stanowi przedmiot niniejszego artykułu jest koncepcja lęku Antoniego Kępińskiego. Ten wybitny polski psychiatra traktuje uczucie lęku jako sygnał niebezpieczeństwa, który informuje człowieka o zagrożeniu, znajdującym się w pewnej odległości od niego. Wyjaśnia jego specyfikę w perspektywie metabolizmu energetyczno-informacyjnego, który, według niego, stanowi istotę życia, w tym życia człowieka. Ten zaś wiąże się z walką o zachowanie porządku (negatywnej entropii). Ściśle z ludzką cielesnością (metabolizmem energetycznym) łączą się dwa prawa biologiczne, tj. zachowania własnego życia i zachowania życia gatunku. Jeżeli ich realizacja jest zagrożona, wówczas pojawia się sygnał lęku w organizmie. To oznacza, że dzięki niemu człowiek (i cały gatunek) może chronić własne istnienie. Ten lęk, który jest naturalnym składnikiem ludzkiej kondycji, może wyrażać się w sztuce i ukrywać się pod różnorodną symboliką. Lęk w sztuce utożsamiany jest ze Złem, dla którego są zarezerwowany odrażające kształty fizyczne. W tym artykule jako przykład ekspresji i symboliki lęku w twórczości artystycznej został wybrany symbol diabła. Można zauważyć pewną zależność pomiędzy trwogą eschatologiczną panującą w kulturze Zachodu, ściśle związaną z sytuacja historyczno-kulturową a obecnością symboli diabła w sztuce. Podczas obsesyjnego lęku apokaliptycznego w kulturze europejskiej, co miało miejsce pomiędzy II poł. XIV wieku a XVII wiekiem powstały najbardziej wstrząsające wyobrażenia diabła w dziełach plastycznych, m.in. odrażające bestie. W historii sztuki, pojawiły się także inne symbole diabła, między innymi upadły anioł, wąż, smok, bestia, kozioł, satyr, potwór morski czy atleta.