Stanovništvo (Dec 2023)
Procena osnovnih parametara stanovništva Oblasti Brankovića za 1455. godinu
Abstract
Rezultati procene koji se saopštavaju u ovom članku deo su šireg istraživanja o demografskim prilikama i stanovništvu, preduzetog u okviru projekta "Naselja i stanovništvo Oblasti Brankovića 1455. godine", koji je organizovao Odbor za naučno proučavanje stanovništva Srpske akademije nauka i umetnosti. Osnovu za procenu demografskih parametara predstavljali su rezultati fiskalnog popisa iz 1455 godine. Popis su sprovele turske vlasti po osvajanju Oblasti Brankovića, koja je geografski pripadala jednom delu današnjeg Kosova. On je spadao u kategoriju feudalnog popisa, u kojem su registrovane novčane i naturalne obaveze stanovništva prema lokalnim feudalnim vlastima. Prema propisima turskih vlasti predmet popisa su predstavljali poljoprivrednici i drugi stanovnici sela i mešovitih naselja, a ne i stočari i stanovništvo gradskih naselja kao i ono koje je bilo u vojnoj i feudalnoj službi. Popisom je obuhvaćeno 645 sela, uključujući i 42 opustela, 1 mešovito naselje 15 crkava i manastira, medu kojima i 2 napuštene i 31 mezra. Za svaku od ovih jedinica registrovana su imena muškaraca i žena-udovica poreskih obveznika, koji su se nalazili na celu "kuća" ili delova "kuća" u slučaju višegeneracijskih porodica, zatim imena monaha i neoženjenih muškaraca (koji su prema turskim propisima takođe bili poreski obveznici). Uz imena starešina "kuća"muškaraca (ne i za ostale kategorije poreskih obveznika) naveden je dodatni podatak, naješće o porodičnom poreklu(ime oca) ili rodbinskoj vezi sa nekim od popisanih poreskih obveznika, ređe podaci o zanimanju, narodnosti, migracionom obeležju ili socijalnom statusu. Procene demografskih parametara izrađene su na dva nivoa: prvi, čiji je neposredni izvor turski popis, i drugi, koji nema uporište u rezultatima popisa. Na prvom nivou procenjen je ukupan broj stanovnika i strukture muškaraca starešina"kuća" prema zanimanju, narodnosti i migracionom i socijalnom statusu, a na drugom, starosno-polna struktura i visina nataliteta i mortaliteta stanovništva. Kao metod procene ukupnog broja stanovnika korišćen je indeks o prosečnoj veličini "kuće". Za „kuću“ na čijem čelu su muškarci indeks je procenjen na 4,40. Pri ovoj proceni imale su se u vidu primenjene definicije "kuće" u popisu i dugo trajanje neredovnih prilika za vreme ratnih godina. Vrednost indeksa o prosečnoj veličini "kuće" na čijem su delu žene-udovice procenjen je na 2,50. Ova procena je zasnovana na pretpostavci da su se na delu "kuća" u najvećem broju nalazile mlađe žene-udovice i da one zadržavaju status starešine do ženidbe najstarijeg sina. Neoženjeni muškarci i monasi vrednovani su sa indeksom 1. Na osnovu procenjenih indeksa i podataka popisa o broju poreskih obveznika ukupan broj stanovnika Oblasti je procenjen na 67480 (tabela 2). Procena broja stanovnika po starosti izvršena je po velikim grupama. Iznete su dve hipoteze. Prva, 42% dece do 14 godina temelji se na sastavu porodice koji pretpostavlja indeks o prosečnoj veličini "kuće" i druga, 3% stanovništva 65 i više godina - oslanja se na uobičajenu proporciju starih u populacijama sa visokim natalitetom i mortalitetom. Procena polne strukture je izvršena na osnovu hipoteza o broju muškaraca na 100 žena: u starosnoj grupi 0-14 godina pretpostavljeno je da indeks iznosi 100, u starosnoj grupi 15-64 godine 90, a u starosnoj grupi 65 i više godina 70. Ove hipoteze su zasnovane na uticaju neredovnih prilika kroz koje je prolazilo stanovništvo Oblasti u poslednjih 60 godina. Rezultati procene starosne strukture prikazani su u tabeli 3. Visina nataliteta je procenjena na osnovu sledećih hipoteza: udeo žena 15-49 godina u ukupnom broju žena je 49%, udeo plodnih žena u reproduktivnom dobu je 64%, udeo plodnih žena koji nije učestvovao u prokreativnom periodu u posmatranoj godini iznosio je 15-25% i verovatnoća začeća žena aktivnih u prokreativnom procesu je 0,36%. Hipoteze su zasnovane opštim demografskim znanjima i uslovima kroz koje je prolazilo stanovništvo Oblasti. Rezultati su prikazani u tri varijante (tabela 4), s tim što je ocenjeno da je visina stope 43,7 i 46,6 bliža realnosti nego stopa sa vrednošću 49,5‰. Procena visine opšteg mortaliteta, u odsustvu izvornih podataka, oslanja se na raspoložive podatke za srednjevekovne populacije. U tom smislu korišćeni su podaci o srednjem trajanju života. Izrađene su 4 varijante (tabela 5) prema kojima se opšta stopa mortaliteta u Oblasti mogla kretati između 37,0 i 43,5‰, s tim što je prednost data varijantama sa višimvrednostima. Socijalne i ekonomske strukture su procenjene na osnovu parcijalnih podataka popisa. Njihova je osobenost što su na pitanja o strukturnim obeležjima registrovani samo odgovori koji su se razlikovali od tipične situacije većinskog dela populacije i što su odgovori dati samo za jedno od strukturnih obeležja. Na osnovu dobijenih rezultata o ekonomskoj strukturi dominiraju poljoprivrednici, u strukturi migranata najviše je onih koji su se selili u okviru Oblasti, među licima registrovanim sa nekim od socijalnih obeležja najviše je siromaha i starih, a prema narodnosti Srbi su daleko najbrojniji, a u neznatnom broju su registrovani Albanci, Bugari, Grci i Hrvati. Rezultati procene pokazuju da je demografskasituacija u 1455. godini delila karakteristike većine populacija tog vremena. To potvrđuje visok nivo prirodnih komponenata, mlada starosna struktura i homogenost ekonomskih i socijalnih struktura stanovništva. Na drugoj strani, rezultati procene otkrivaju jasne poremećaje u demografskom razvitku Oblasti što ilustruju viškovi ženskog stanovništva i veći broj opustelih i patuljastih naselja pa se sa razlogom može pretpostaviti da se broj stanovnika smanjivao u kritičnimrazdobljima kroz koja je Oblast prolazila.
Keywords
