Cumhuriyet İlahiyat Dergisi (Dec 2023)
Muhâsibî’nin Fehmü’l-Kur’ân’ı Bağlamında Kur’an’ı Anlamanın Neliği/Tefsir İlminin Öncülleri
Abstract
Kendisinde tefsir ilminin kavramsal çerçevesinin çizildiği ve tefsirde kullanılan başlıca kuralların ele alındığı ulûmü’l-Kur’ân alanında erken dönemlerden itibaren müstakil eserler telif edilmiştir. Bu eserlerden bazıları, tefsir ilminin mahiyeti, işlevi, metodolojisi ve diğer şer‘î ilimlerle ilişkisine dair önemli tespitler yaptıklarından kurucu metinler olarak öne çıkar. Tasavvuf, tefsir, kelâm ve hadis ilimlerinde söz sahibi olan Hâris el-Muhâsibî’nin Fehmü’l-Ḳurʾân isimli başyapıtı da bu eserlerden birisidir. Muhâsibî, filolojik ve şer‘î ilimlerin sistematik bir yapı kazandığı, ekollerin doğup geliştiği bir dönemde yaşamış bir müelliftir. Gerek Muhâsib’i’nin çok yönlü ilmî derinliği ve yaşadığı dönemin gerekleri gerekse eserin karakteristik özellikleri, Fehmü’l-Kur’ân’ı sorunsalı, muhtevası ve üslubu açısından alanın diğer eserlerinden ayrıştırır. Fehmü’l-Ḳurʾân’ın iki ana bölümden oluştuğu söylenebilir. Birinci bölümde kelâm, anlam, akıl konuları, mahiyet soruşturmasına tabi tutulur. İkinci bölümde ise kelâmın dilbilimsel yönü öne çıkarılarak muhkem-müteşâbih, nesih ve üslûbü’l-Kur’ân başlıkları altında Kur’an’ın muhteva ve üslûbu konu edilir. Muhâsibî bu eserde Kur’an’ı nasıl anlamalıyız? sorusundan önce okuyucuya Anlaşılmaya çalışılan şey tam olarak nedir? ve Anlam nedir? sorularını sormasını önerir. Bu sorulardan birincisi Ben kimim? sorusunu da içkindir. Başka bir ifadeyle Fehmü’l-Kur’ân’ın birinci sorunsalı, anlam(a) bağlamında mütekellim-hitap-muhatap üçlüsünün ve bu üçlünün arasındaki bağlantının neliğidir. Ulûmü’l-Kur’ân kaynakları büyük ölçüde epistemolojik ve metodolojik düzeyde Kur’an’ı anlamanın nasıllığına odaklanırken Fehmü’l-Ḳurʾân’da Kur’an’ı anlamanın neliği sorunsallaştırılır ve ahlak terbiyesi ile yetkinleşen bir akıl ve anlam teorisi inşa edilir. Böylece eserin kavram sorgulamaları müellifin varlık felsefesine uzanır. Bu ayrıcalıklarına rağmen Fehmü’l-Kur’ân’ın sonraki dönemlerde tefsir usulünün temel kaynakları arasında belirgin bir yer edinememesi şaşırtıcıdır. Bunda eserin, ahlâkî olgunlaşmanın merkeze konumlandırıldığı bir anlam teorisini kuramsallaştırmasının etkin olduğu söylenebilir. Bu araştırmada, Muhâsibî’nin Fehmü’l-Ḳurʾân’la alana kattığı özgün değer ortaya çıkartılmaya çalışılırken, tefsir ilminin sistematik yapısı, diğer şer‘î ilimlerle bağlantısı, Allah’ın kelam sıfatı-dil ilişkisi gibi konular problematik hale getirilmiş, hipotez bağlamında çözümlenmiştir. Bu bağlamda Muhâsibî’nin Fehmü’l-Kur’ân isimli eserinin oldukça erken bir dönemde, tefsir metodolojisinin kavramsal çerçevesini, şer‘î ilimlerin otantik yapısıyla ilişkilendirerek çizdiği tespit edilmiştir. Fehmü’l-Kur’ân’ın tefsirin, ilimler hiyerarşisi içerindeki konumuna ve diğer şer‘î ilimlerle ilişkisine dair önemli işaretler taşıması, geleneksel paradigmanın kodlarını tespitte eserin değerini artırmaktadır. Metin analizinde tümevarım, söylem analizinde tümdengelim yöntemlerinin kullanıldığı araştırmada, Fehmü’l-Ḳurʾân’ın geleneksel paradigmayı şekillendiren ve şer‘î ilimlerin otantik yapısını resmeden bir kurguya sahip olduğu tespit edilmiştir
Keywords
