Eskiyeni (Mar 2020)
Fıkıh Usulü Tarihinde Dört Temel Şerʿî Delil Tertibinin Gelişimi
Abstract
Sünnî fıkıh usulünde yaygın bir kabul olan kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklindeki dörtlü şer‘î delil tertibini bir fıkıh usulü tarihi incelemesi çerçevesinde ele alan bu çalışma bu kabulün hangi evre-lerde ve ne gibi değişikliklerle ortaya çıktığını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Farklı te’lif gelenek-leri içerisinde üretilmiş ve günümüze kadar ulaşmış fıkıh usulü eserlerinin büyük bir bölümünü ve fıkıh usulü eseri olmasa da bu konuya değinen çeşitli alanlardaki kaynaklar makalenin araştırma evreni olarak tanımlanmış bunlardan temsil kabiliyeti olanlar da çalışmada atfa değer kabul edile-rek zikredilmiştir. Tarihsel tespit ve değerlendirme çalışması olarak kurgulandığından makalede konunun hukuk felsefesi ve teorisi bakımından ilgi çekici olabilecek boyutları bir kısmı zaten yapılmış olan başka araştırmalara havale edilerek analiz kapsamına alınmamıştır. Bu makalede iki temel soru cevaplanmaya çalışılmıştır: Birincisi, kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklinde deliller tertibinin kabul görmesinde tarihsel olarak hangi aktörler ne oranda katkı sağla-mıştır sorusudur. Bu noktada kimi çağdaş araştırmalarda iddia edilenin aksine Şāfi‘ī’nin bu delil tertibinde belirleyici otoriteye sahip olduğu yönündeki tezin isabetli olmadığı ortaya konmuştur. Hicrî ikinci ilâ dördüncü asırlarda yaşayan usulcülerin bu dört delili akıl, açık istinbat, duyu, dil, haber, meşhur rivayetler gibi farklı delillerle bir arada zikrettikleri görülmektedir. Bunlar arasında Ceṣṣāṣ’ın sonraki dönemlerin temel tartışma konusu olan kıyasın kitap, sünnet ve icmā‘ gibi bir delil sayılıp sayılamayacağına ilişkin yaptığı izah, kıyasın bu dörtlü delil tertibinde yerini almasın-daki rasyonel zemini önemli ölçüde aydınlatmıştır. Zira hicrî beşinci asırla birlikte başlayan delil kavramını kat‘î delile hasretme eğilimi kıyası deliller tertibinin dışına çıkarma yönünde bir sonucu doğurmuş; delillerin kitap, sünnet ve icmā‘ şeklinde sınırlanması genel kabul görür hale gelmiştir. Ancak aynı asrında sonlarında fakih-usulcülerin kıyasın bu üç delile dâhil edilmesi gerektiği nok-tasındaki iddiaları makes bulmuş görünmektedir. Bu noktada özellikle Pezdevī ve Seraḥsī başta olmak üzere Hanefî usulcülerin üç delili kitap, sünnet ve icmā‘ şeklinde zikredip hemen ardından kıyasın da dördüncü delil olduğunu iddia etmeleriyle bu üç delil kabulünü genişletmenin önemli adımını attıklarını göstermektedir. Onların bir akranı sayılabilecek olan ve önceleri Hanefî iken Şâfi‘î mezhebine intisap eden Sem‘ānī bize bu geçişin en belirgin tanıklığını yapmaktadır. Sem‘ānī kendi döneminde şöhret bulan ve Baġdādī ve Şirāzī gibi bazı Şâfi‘î fakih-usulcülerin geliştirdiği anlaşılan üç delili aṣl şeklinde sıralayarak bunun dışındakileri ise ma‘ḳūlu’l-aṣl şeklinde ayıran tasnife işaret eder. Ancak bu tasnif yerine fakihlerin kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklindeki sırala-malarının daha isabetli olduğunu ifade eder. Cuveynī, Ġazālī gibi Eş‘arî kelamcı-usulcüler de kitap, sünnet ve icmā‘ şeklinde üç delili deliller başlığında zikrederek kıyasın bunlar arasında sayılmasına karşıt bir tutumu savunurlar. Ġazālī sonrasında mantık yönelimli fıkıh usulü eserleri-nin fıkıh usulü te’lif geleneklerini önemli ölçüde şekillendirmesi nedeniyle kelamcı-usulcülerin kıyası deliller dışında tutan ve üç temel delili öne çıkaran anlayışı hicrî altıncı ve yedinci asırlarda etkisini sürdürmeye devam etmiş görünmektedir. Ancak dönemin önemli usul âlimi Faḫreddīn er-Rāzī dört delil tertibinin etkisini iyiden iyiye arttırdığı noktasında güçlü bir delil sunmaktadır. Rāzī, kendi usul eserinde kelamcı-usulcülerin üç delil tertibini muhafaza ederken tefsir eserinde fakih usulcülerin şeriatın asıllarını kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklinde dörtlü tertibi kabul ettik-lerini söyler. Aynı zamanda açıkça bu tertibi esas alarak te’lif etmemiş olsa da usul eserinde hü-kümlerin kaynaklarını zikrederken bu dört delili sıralar. Nitekim Rāzī açıkça zikretmekten kaçınsa da onun etkilediği isimlerin başlarında gelen takipçilerinden Beyḍāvī eserinin başında bu dörtlü tertibi kabul eder. Āmidī’nin ise selefi olan kelamcı-usulcülerin aksine kıyası şer‘î delil kapsamına almaktan çekinmediği ancak aslî ve fer‘î ayrımı üzerinden kıyası yine de fer‘î deliller kapsamında değerlendirerek aynı çekinceyi sürdüğü görülür. Hicrî altıncı asırda Hanefî usulcüler cephesinde Pezdevī ve Seraḥsī’nin başlattığı üç artı bir şeklindeki tasnifin Lāmişī, Semerḳandī, Usmendī gibi usulcüler tarafından korunduğu anlaşılmaktadır. Ancak hicrî yedinci asırda İbnu’s-Sā‘ātī ile birlik-te üç artı bir şeklindeki tasnife de ihtiyaç duymaksızın dört delil şeklinde doğrudan bu tertibe işaret edilmeye başlandığı görülmektedir. Hicrî sekizinci asra gelindiğinde ise bu dört delile artık el-edilletu’l-erba‘a şeklinde özel bir ıstılahla işaret edilmeye başlandığını Hanefi usulcülerden Ṣadru’ş-şerī‘a ve Eş‘arî kelamcı-usulcülerden de Ebū’s̱-S̱enā el-İṣfahānī’nin eserlerinde görmeye başlamaktayız. Aynı asırda Mâlikî usulcü İbn Cuzey el-Kelbī ve Hanbelî usulcü İbn Mufliḥ'in de artık şer‘î delilleri kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklinde dörtlü tertip ile vermesi bu tertibin tam olarak hicri sekizinci asırda sünnî fıkıh usulünde yerleştiğini gösterir. İkinci soru ise şer‘î deliller için şer‘î delil teriminin ne zaman kullanılmaya başladığı ve yerleştiği sorusudur. Bu ilme adını veren uṣūl (asıllar) ıstılahı ilk dönemlerde yaygın olarak kullanılırken zamanla buna ek olarak ḥuccet, burhān, emāre, delil gibi farklı terimlerin eş zamanlı olarak kulla-nıldığı görülse de bunlar arasından şer‘î delil ıstılahının zamanla daha büyük bir kabule mazhar olduğu anlaşılmaktadır. Hanefî usulcülerin muhtemelen ‘Īsā b. Ebān ile başlayarak bunlar arasın-dan daha çok ḥuccet (ç. ḥucec) terimini uzun bir süre daha baskın bir biçimde kullandığı görül-mektedir. Eserinin başlığında delil kavramını kullanan Debūsī de dâhil olmak üzere Hanefi usulcü-ler İbnu’s-Sā‘ātī'’ye kadar bu terimi tercih etmişlerdir. Tıpkı deliller tasnifinde Hanefî usul gelene-ğindeki değişiklikte karşımıza çıkan ilk isimlerden olduğu gibi delil ıstılahını ḥuccet ıstılahına tercih etmek bakımından da İbnu’s-Sā‘ātī öne çıkmaktadır. Memzuc usul eserlerini sıralayan müelliflerin çoğunlukla ilk sıralarda zikrettiği İbnu’s-Sā‘ātī'nin bu tür bir eser te’lif etmekle nasıl bir farklılık ortaya koyduğu sorusuna cevap sadedinde bu iki unsurun da zikredilebileceğini bu araştırma göstermiştir. Şer‘î delil teriminin fıkıh usulünde baskın hale gelmesinde asıl önemli aktörler kelamcı-usulcüler olmuştur. Bunların başında da bu terimi eseri boyunca istikrarlı bir biçimde ilk kez kullanan Ebū’l-Ḥuseyn el-Baṣrī gelmektedir. Baṣrī sonrasında Mu‘tezilî olsun Eş‘arî olsun kelamcı usulcüler delil ıstılahını tercih etmişler Şâfi‘î ve Hanefî fakih-usulcüler için ise bu ıstılahın yerleşmesi için birkaç asır geçmesi gerekmiştir.
Keywords
