Cumhuriyet İlahiyat Dergisi (Dec 2020)
Siyasi ve Mezhebî Olayların Ortaya Çıkardığı Süfyânî Rivâyetleri
Abstract
Günümüzde yapılan bazı çalışmalarda da bahsedilen Süfyânî, ilk dönem Şîi ve Sünni kaynaklarda zikredilmektedir. Ortaya çıkış sürecinde siyasi ve mezhebi olayların etkili olduğu Süfyânî rivâyetlerinin anlaşılmasında dönemin beklenen kurtarıcı algısının önemli bir yeri bulunmaktadır. Hz. Peygamber’in (s.a.s.) neslinden Muhammed isimli Mehdî’nin ahir zamanda zuhur ederek zulüm, haksızlık ve adaletsizliğin yayıldığı yeryüzüne düzeni sağlayarak adaleti tesis edeceğini bildiren rivâyetler, Hz. Peygamber sonrası siyasî ve sosyal hayatta etkili olmuştur. Fikri altyapısını toplumda etkili olan beklenen Mehdî algısı oluşturan Süfyânî rivâyetlerinin ortaya çıkışı dönemin siyasi çekişmeleri sonucunda olmuştur. Emevî Devleti’nin 3. Halîfesi Muâviye b. Yezîd’in (öl. 64/684) geride veliaht bırakmadan ölümü siyasi krize neden olmuştur. Bu kriz anını fırsata çeviren tecrübeli siyasetçi ve aynı sülaleden olsa da farklı aileden olan 2. Muâviye’nin amcaoğlu Mervân b. Hakem yönetimi ele almış böylelikle saltanat devam etmiştir. Hükümdarlık Ümeyye oğullarından devam etse de yönetim aynı aileden olan Süfyân oğullarından Mervân oğullarına geçmiştir. Bu durum Süfyânîlerde rahatsızlığa neden olmuş yönetim hakkı elinden alınan II. Muâviye’nin kardeşi Hâlid b. Yezîd, toplumda kaybolan itibarını kazanmak ve kendi ailesine yönelik oluşan karamsarlığı ümit ve arzuya çevirmek niyetiyle toplumda etkili olan Ali Oğullarından beklenen Mehdî rivâyetlerine paralel Süfyân oğullarından beklenen kurtarıcı Süfyânî haberlerini yaydığı iddia edilmiştir. Böylece Süfyânî, toplumda etkili olan ve Şîi fırkaların istismar ederek kendi inanç sistemlerinde kullandıkları beklenen Mehdi gibi beklenir olmuştur. Hicrî 2. asır ve sonrasında Süfyân oğullarından yönetime yapılan isyanlar toplum tarafından beklenen Süfyânî’nin zuhuru şeklinde telakki edilerek isyanı yönlendiren kişiye de Süfyânî nitelemesi yapılmıştır. Bu isyanlar arasında en önemlisi kendinde hem Ali hem de Ümeyye oğullarından Süfyân oğulları birleşen Ebû Amaytar lakaplı Ali b. Abdullah b. Hâlid isyanıdır. Süfyânî addedilen ve Süfyânî konulu birçok rivâyete hayatından kesitler kaynaklık eden Ebû Amaytar, Abbasî Halîfesi Emîn (öl. 198/813) döneminde hilâfetini ilan ederek kendine bîate çağırmıştır. Hilâfetinin ilanı taraftarları tarafından beklenen kurtarıcı olarak telakki edilmiştir. Ebû Amaytar dönemi ve onun hakkında söylenenler toplumda beklenen kurtarıcı algısı, Süfyânî anlayışı ve onun ortaya çıkış tarihini sunması bakımından son derece önemlidir. Ebû Amaytar’ın hayatından kesitler birçok Şîi ve Sünni kaynakta Süfyânî konulu rivâyetlere aksetmiştir. Bu makalede Süfyânî rivayetlerinin ortaya çıkışı, gelişimi ve Şiî itikadındaki dönüşümü özellikle ilk dönem yaşanan siyasi ve mezhebi olaylar zemininde detaylı bir şekilde irdelenmeye çalışılmıştır.
Keywords
