Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi (Mar 2023)
KAZAK ŞAİRİ ABAY’IN DİLİNDEKİ LEKSİK ÖZELLİKLER (YESEVİ VE YUNUS EMRE DİLİ ÖRNEĞİNDE)
Abstract
Kazakların büyük şairi, düşünürü Abay Kunanbayulı, XIX. yüzyılın Kazak kültür hayatına damgasını vurmuş büyük şahıstır. Kazakların en büyük şairi olarak tanınmaktadır. Orta Asya geleneksel İslam’ı, sofuluğu önünde tutarak genellikle yol gösterici nitelikteki şiirleri ve Kitabu Gakliye adlı 45 nasihatlarını yazmıştır. 45 Kara Söz’ünün bütün Türk dünyasına adandığını onun içeriğinden, yazılış şekilinden, konusundan, kelime hazinesinden anlamak mümkündür. Abay, eserlerini Kazakça yazmış fakat Çağatayca geleneği de sürdürmüştür, onun için elyazmasını Karluk veya Oğuzlar da kolay anlayabilmektedir. Abay, eserlerini Kazak bozkırı ağzında ve geç dönem Çağataycasıyla yazdığı için onun dilinde öz Türkçe kelimeler fazladır. Özellikle yaşayan Kıpçak lehçerinde işlek olarak kullanılmayan kökeni Oğuzca olabilir sözcükler veya Oğuz diller grubuna özgü fonetik, morfolojik unsurlar da şiirlerde bulunmaktadır. Abay’dan çok daha eski devirlerde yaşayan Ahmet Yesevi’nin Divan-i Hikmet’i Karahanlı döneminde yazılsa da, bize Harezm ve Çağatay Türkçesinde yazılan nüshalar ulaşılmıştır. Geç dönem Çağataycasıyla yazılan Kökşetaw (Kazakistan) nüshası, Kazak Türkçesi ve Çağatayca özelliklerine sahiptir. Böyle olmasına rağmen yeni nüshadan birkaç Oğuzca unsurlara rastladığımızı ifade edebiliriz. Bu özelliklerin Abay ile örtüştüğü görülmüş ve makalede sunulmuştur. Yunus Emre, Anadolu’da Türkçenin yayılmasına önemli röl oynayan ulu şairdir, Eski Anadolu Türkçesine Türkçe can veren büyük şahıstır. Şair dilinde kökeni Oğuzca olan kelimelerle birlikte Doğu Türkçesine ait birçok özellik de yer almaktadır. Onun içinde Kıpçakça özelliği taşıyan sözcükleri veya Oğuz-Kıpçakçaya ortak söz varlığını tespit etmekteyiz. Bu makalede Türk Dünyasının büyük şairleri, Ahmet Yesevi, Yunus Emre ve Abay Kunanbayulı dilindeki Kıpçakça veya Oğuzcaya özgü kelimeler karşılaştırılarak incelenmiştir. Buna bağlı olarak her iki coğrafyanın yazı dilinde söz varlığı bakımından Gök Türk, Eski Uygurca, Karahanlı dil, Harezm, Çağatay ve Kıpçak dönemi dil, kültür geleneğinin etkisinin önemli ölçüde devam ettiğini sonuca varılmıştır.
