Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi (Sep 2017)
HIZIR-İLYAS ZAVİYELERİ, AYA YORGİ ve BEKTAŞÎLER [HIZIR-İLYAS ZAWİYAS, AYA YORGİ and BEKTASHİS]
Abstract
Halk inançları arasında yerini alan Hızır, özellikle yolcuların nazarında oldukça itibarlı bir yere sahiptir. Onun yolculuğa çıkanları koruyacağına dair büyük bir inanç söz konusudur. Bu inancın da etkisiyle olsa gerek, Anadolu’nun muhtelif pek çok yerinde Hızır-İlyas ismini taşıyan zaviyeler inşa edilmiştir. Bu itibarla, çalışmada öncelikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde herhangi bir tarikata mensup dervişlerin birlikte yaşamak ve kendi dinî görüşlerini yaymak maksadıyla inşa ettikleri, aynı zamanda buradan gelip geçen yolcuların rahat ve güvenli yolculuk yapmalarını sağlamayı amaçlayan Hızır-İlyas isimli zaviyeler üzerinde durulmuştur. Yine burada zaviyelerin kurulduğu yerlerdeki Hızır- İlyas makamları, Hızır-İlyas isimli mahalle, köy, cami ve mescidlerden de bahsedilmiştir. Makalenin ilerleyen sayfalarında ise tespit edilen bu zaviyelerden hareketle, Türklerin Anadolu’ya geldikleri sırada, Anadolu’da karşılaştıkları yerel kültlerin Hızır-İlyas inancı üzerindeki rolü tartışılmıştır. Ayrıca tespit edilen zaviyelerde yaşayan dervişlerin bağlı oldukları tarikatların bu kültün Türk inançları arasına girmesindeki etkisi de makalenin konuları arasındadır. Bu bağlamda Kalenderî, Haydarî, Vefaî, Babaî ve Bektaşî dervişlerinin rolü üzerinde durulmuştur. Diğer taraftan Hızır-İlyas inancının Anadolu’daki gayrimüslimler üzerindeki etkisi de arşiv belgeleri, seyyahların gözlemleri ve modern çalışmalar ışığında değerlendirilmiştir. Al-Khidr, which took place among folk beliefs, has a reputable position, espacially among passengers. There is a strong belief that he will protect those whoare on the journey. Probably because of this belief a lot of zawiyas had been established in the name of Khidr-Ilyas. In this respect our study primarily focuses on zawiyas built by Saldjukian and Ottoman derwishes to live together while spreading the irreligious view sand also serve passengers as a comfortable and safe place while they are on the road. Here; Khidr-Ilyas maqaams, Khidr-Ilyas named neighborhoods, villages, mosques and masjidsare also mentioned. Based on the listed zawiyas, further pages of the paper discusses the role of local cults on the Khidr-Ilyas beliefs at the time of Turks’ arrival to Anatolia. In addition to affects of the tariqats of the derwishes whom areliving in the mentioned zawiyas, toinfil tration of Khidr-Ilyas beliefs among Turks is also a subtopic of the article. At this context, roles of Qalandariyya, Haidariyya, Babaiyya and Bektashi derwishes are argued. On the other hand, the influence of Khidr-Ilyas beliefs above the nonmuslim habitants of Anatolia is also evaluated under the light of state papers, travel boks and modern researches.
