بررسی روش‌شناختی مطالعات تربیت معنوی در ایران

Abstract

مقدمه و اهداف: در دهه‌های اخیر، به تبع ورود بحث «تربیت معنوی» به کشور، این موضوع مورد توجه بسیاری از پژوهشگران از رشته های مختلف قرار گرفته است. تأمل در این زمینه نشان می‌دهد که گرچه پژوهش‌های قابل توجهی در قالب رساله، پایان‌نامه، مقاله و کتاب در زمینه تربیت معنوی انجام و منتشر شده‌اند، با این حال، تنها تعداد معدودی از آنها به صورت روشمند و عمیق به این موضوع پرداخته‌اند و بر همان اساس، حرف جدی برای زدن دارند؛ در حالی که عنصر روشمندی، مهم‌ترین عنصر در اثربخشی تحقیق است. از این‌رو، بررسی دقیق و آسیب‌شناسانه پژوهش‌های تربیت معنوی از جهت روش تحقیق، یک نیاز جدی است تا مسیر طی شده طی این دو دهه مورد تأمل انتقادی قرار بگیرد و با رفع کاستی‌ها در پژوهش‌های بعدی، محتوای علمی‌تر، دقیق‌تر و اصیل‌تر فراهم شده، در اختیار دست‌اندرکاران تربیت معنوی قرار گیرد. این پژوهش در همین راستا انجام شده است. هدف این تحقیق بررسی روش‌شناسی مطالعات تربیت معنوی در ایران با رویکرد آسیب‌شناسانه است.روش: رویکرد این تحقیق، آسیب‌شناسانه و انتقادی بود. در این تحقیق 90 مطالعه منتشر شده و در دسترس بین سال‌های 1385 تا 1400 در قالب پایان‌نامه، رساله و مقاله معتبر داخلی در زمینه تربیت معنوی از لحاظ بایستگی‌ها و استانداردهای روش پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند. سؤال تحقیق این بود که آثار مربوط به تربیت معنوی در ایران به لحاظ روش‌شناسی چه کاستی‌هایی دارند.یافته‌ها: کاستی‌های شناسایی شده به لحاظ روش‌شناسی مطالعات تربیت معنوی در ایران، بدین ترتیب هستند: عدم تمایز مفهومی (بین تربیت معنوی، تربیت دینی، تربیت اخلاقی و تربیت عرفانی)، غفلت از بحث‌‌های مبنایی(مانند فقدان چارچوب نظری و مبنای نظری، عدم تعریف مفاهیم کلیدی تحقیق)، گسست میان پژوهش‌های نظری و کاربردی(وجود نوعی گسست میان بحث‌های نظری و کاربردی؛ در حالی که برای نظریه‌پردازی در تربیت معنوی لازم است ابتدا مباحث نظری آن را روشن کنیم و بعد به سراغ مباحث کاربردی برویم)، کمبود پژوهش‌های چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای (و اکتفا به نگاه تک بعدی)، ورود غیرتخصصی(در برخی از مطالعاتی که با عنوان «تربیت معنوی» توسط افرادی غیر از متخصصان علوم تربیتی صورت می‌گیرد، «روش‌های تربیتی»، «اصول تربیتی»، «مبانی تربیتی» و نظایر اینها که اصطلاحاتی کاملاً تخصصی هستند، دقیق و بجا به کار گرفته نمی‌شوند؛ چرا که پژوهشگر به قدر کافی حساسیت نظری و تخصص علمی در این مورد ندارد)، بلاتکلیفی در سطح بومی‌سازی (بلاتکلیفی در نحوه استفاده از منابع اسلامی و غربی، ترکیب غیرروشمند معنویت اسلامی و غربی و توجه نکردن به اصالت اسلامی، گرفتن «چیستی» تربیت معنوی از آثار اندیشمندان غربی و «چگونگی» آن از منابع اسلامی، ترکیب تعاریف غربی و اسلامی و عدم موضع‌گیری مشخص و اصیل در این مورد، التقاط در بخش راهکارها و روش‌های تربیتی، استفاده از ملاک‌ها و مقیاس‌ها و پرسشنامه‌های غربی تربیت معنوی در پژوهش‌های اسلامی − ایرانی، اتخاذ چارچوب و مؤلفه‌های تربیت معنوی از نظریه‌های غربی و سپس جایگزین کردن محتوا با منابع دینی)، غفلت از مسئله‌محوری(موضوع محور بودن و غفلت از مساله‌ها)، پژوهش‌های سطحی و بدون تحلیل‌های عمیق(ساده‌سازی چیزی که دارای ماهیت ساده‌ای هم نیست و ابعاد و لایه‌های مختلفی دارد، شتابزدگی و کم‌مهارتی در تحلیل)، فقدان انسجام و پراکنده‌نویسی (نداشتن سناریوی مشخص برای پژوهش و عدم تبعیت از رویکرد و روش تحقیق مناسب و گاه نداشتن هیچ روش تحقیقی در برخی مطالعات تربیت معنوی)، روشمند نبودن در مطالعات تطبیقی و انتقادی، و در نهایت، کم‌توجهی به اخلاق حرفه‌ای پژوهش در برخی تحقیقات (گاهی، ذکر مطالب بدون ارجاع دادن به منبع اصلی).بحث و نتیجه گیری: بر اساس یافته‌ها، تهیه یک کلان پروژه منسجم برای این حوزه پژوهشی نسبتاً جدید و همچنین، طراحی و تنقیح مدل‌های همکاری چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای در مطالعات تربیت معنوی در کشور ضروری است.سپاسگزاری: این مقاله حاصل پژوهشی است که با حمایت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه انجام گرفته است. بدین وسیله از حمایت‌های آن پژوهشگاه قدردانی می‌گردد.تعارض منافع: تعارض منافعی در این مقاله وجود ندارد.

Keywords

• تربیت معنوی
• تحقیقات تربیت معنوی
• اسلام
• معنویت