Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (Jan 2018)
Depozyt przedmiotów metalowych z posesji przy ulicy Szerokiej w Płocku (z ok. połowy XIX–początku XX w.)
Abstract
Tytułowy depozyt tworzy jedenaście wyrobów metalowych – sztućce srebrne i platerowane oraz kubki srebrne i złocone (ryc. 1), złożone na przechowanie, datowane w przybliżeniu na połowę XIX – początek XX w. Celem artykułu jest charakterystyka poszczególnych egzemplarzy, podjęcie próby wyjaśnienia do kogo mogły one należeć, określenie ich proweniencji, a także przybliżenie okoliczności ich złożenia oraz czasu i miejsca ich znalezienia. Na depozyt składają się cztery łyżeczki (ryc. 2), dwie łyżki i dwa widelce (ryc. 4), używane podczas spożywania dań głównych oraz trzy kubki (ryc. 7). Te ostatnie to najprawdopodobniej naczynia kiduszowe przeznaczone na czerwone wino, używane przez Żydów do celów rytualnych, z okazji szabatu i świąt; nad takim wypełnionym winem naczyniem odmawiano modlitwę zwaną Kid(d)usz. Większość analizowanych wyrobów różni się pod względem wielkości oraz kształtu. Najbardziej podobne są trzy spośród łyżeczek, które przypuszczalnie stanowiły niegdyś elementy jednego kompletu. Dziewięć przedmiotów opatrzonych jest sygnaturami, w tym cztery dodatkowo monogramami (ryc. 5). Na tej podstawie można w przybliżeniu określić miejsce oraz czas ich produkcji. Wyroby te wykonane zostały przez odlewanie, ze srebra lub srebrzonego stopu metali zwanego nowym srebrem. Na każdym przedmiocie z nieszlachetnego materiału warstwa srebra uległa częściowemu starciu. Większość sztućców jest gładkich, o poprawnych proporcjach i niewyszukanym fasonie. Efektownie zdobionych jest pięć przedmiotów: jedna łyżeczka z platerowanego mosiądzu (ryc. 2:4), jedna z łyżek ze srebra (ryc. 4:1) oraz trzy kubki srebrne, w tym dwa pozłacane (ryc. 7:1; 7:3; 7:5). Opisywane ruchomości to zarówno wyroby powszechnego, codziennego użytku, produkcji seryjnej, jak i reprezentujące wyższy poziom techniczny, staranniej wykonane, w tym zapewne przeznaczone do domowego kultu religijnego. Siedem analizowanych, cechowanych wyrobów posiada znaki probierni warszawskiej. Są to produkty funkcjonujących tu zakładów, przy czym pięć to dzieła uznanych firm: Frageta, Norblina oraz Utrackiego. W dwóch innych przypadkach, tj. jednej łyżeczki z mosiądzu, platerowanej oraz jednego widelca z alpaki nie sprecyzowano, w której wytwórni zostały one wykonane. Dotyczy to także dwóch niesygnowanych sztućców z materiału nieszlachetnego. Dwa kubki pochodzą zapewne z warsztatów złotniczych w Rosji, z czego jeden z Moskwy, a drugi z Kijowa. To wyroby najbardziej wartościowe, ze złoconego srebra, najbardziej okazałe. Zabytki pozyskano w 2009 r. w Płocku, podczas badań archeologicznych o charakterze ratowniczym, w kwartale zabudowy między dzisiejszymi ulicami Bielską, Kwiatka i Sienkiewicza (ryc. 9). Obecnie to część Śródmieścia Płocka, historycznie zaś fragment Przedmieścia Bielskiego, położonego na północ od miasta lokacyjnego, za Bramą Bielską (ryc. 10). Depozyt znaleziono podczas oczyszczania reliktów oficyny, na działce przy ulicy Kwiatka 40 (dawna Szeroka 40) (ryc. 11). Umieszczony był w piwnicy, pod tynkiem, pierwotnie w tkaninie, z której zachowały się tylko strzępy. Oficynę tę zbudowano prawdopodobnie przed 1845 r. Przetrwała okres obu wojen i istniała do 1988 r., gdy została zburzona. W okresie od 1814 do 1941 r. parcela, na której odkryto depozyt, powstające na niej z zabudowania oraz prowadzona działalność gospodarcza znalazły się w rękach przedstawicieli wyznania mojżeszowego. W latach 1812-1862 posesja ta znajdowała się w Rewirze Żydowskim, tj. w utworzonej wtedy, odrębnej części miasta przeznaczonej dla starozakonnych. W czasie II wojny światowej, od 15 IX 1940 do 1 III 1941 r. włączono ją do wyznaczonego wtedy w Płocku getta o charakterze otwartym. Na dwóch zabytkach ze srebra – łyżce i kubku znajdują się daty roczne: 1873 i 1896. Oznaczają one czas wybicia znaku probierczego, a zarazem przybliżony czas wykonania wyrobów. Ta druga wskazuje też terminus post quem złożenia depozytu. Na podstawie zebranych danych dotyczących też pozostałych przedmiotów można stwierdzić, że wyprodukowano je mniej więcej pomiędzy rokiem 1850 a 1915. Być może zatem stanowią zbiór przedmiotów gromadzonych w miarę potrzeb i możliwości przez lata, użytkowanych przez niejedno pokolenie. Wyroby te przedstawiały określoną, choć zróżnicowaną wartość materialną. Najprawdopodobniej jako przedmioty cenne, lecz nawet bardziej z uwagi na ich wartość sentymentalną, zostały celowo ukryte w czasie zagrożenia, przypuszczalnie podczas II wojny światowej, pomiędzy rokiem 1939 a 1941. Osoba, która schowała te wyroby, nie odnalazła ich już później. Nietknięte leżały w skrytce w budynku funkcjonującym w latach 1941-1988. Natomiast po rozbiórce oficyny przetrwały w ziemi do 2009 r. Pozostały więc w schowku prawdopodobnie przez około 70 lat.
