Indyjski schemat „celów człowieka” (puruÿārtha)

Abstract

Problemy zaliczane w filozofii zachodniej do dziedziny „aksjologii”, w obrębie tradycji indyjskiej są omawiane przede wszystkim w kontekście schematu „celów człowieka” (puruṣārtha): dharma, artha, kāma (składające się na pierwotną „grupę trzech” [trivarga]) oraz mokṣa (dodana później). Analiza semantyczna pokazuje, iż pojęcia te (z wyjątkiem mokszy) funkcjonują na trzech poziomach ogólności i są w intrygujący sposób z sobą związane. Dyskusje indyjskie toczą się przede wszystkim wokół właściwej hierarchii celów. Proponuje się różne hierarchie, ale na ogół panuje zgoda co do tego, że powinno się – w harmonijny sposób – dążyć do wszystkich celów z „grupy trzech”. Moksza natomiast znajduje się na zupełnie innym poziomie i w ten sposób zagraża równowadze całego systemu. Schemat „celów człowieka” jest rzadko stosowany bezpośrednio do konkretnych moralnych dylematów, niektóre jednak przykłady występują w literaturze sanskryckiej. Już w XX wieku Karl Potter zinterpretował „cele człowieka” jako „nastawienia”, co jest podejściem filozoficznie interesującym, ma jednak słabe poparcie w źródłach. W ostatnim czasie obserwuje się – ze strony zarówno indyjskich, jak i zachodnich myślicieli – próby dopasowania tradycyjnego schematu do zmienionych realiów nowoczesnego życia, które są ciekawe i obiecujące, lecz jak na razie nie zaowocowały nowym całościowym zastosowaniem schematu.