بررسی تطبیقی جایگزینی واج‌های ملازیِ وام‌واژهای عربی در فارسی معیار و گویش رودباری (کرمان) در چارچوب نظریۀ بهینگی

Abstract

جایگزینی یک واجِ زبان وام‌دهنده با شبیه‌ترین آوای موجود در زبان وام گیرنده «جایگزینی صدا» یا «جایگزینی واج» نامیده می‌شود. واژه‌های بسیاری از زبان عربی وارد زبان فارسی و گویش‌های گوناگون آن شده‌اند که دارای دو نویسة «ق» و «غ» هستند. این دو نویسه که در زبان عربی به ترتیب به صورت‌ همخوان‌های ملازی انسدادی بی‌واک /q/ و سایشی واک‌دار /R/ تلفظ می‌شوند، در زبان فارسی معیار تلفظی یکسان دارند و هر دو به صورت همخوان ملازی انسدادی واک‌دار /G/ تلفظ می‌شوند. در واقع دو همخوان‌ /q/ و /R/ موجود در درون‎داد وام‌واژه‌های عربی با همخوان‌ انسدادی واک‌دار [G] در زبان فارسی معیار جایگزین می‌شوند. برخلاف فارسی معیار، در گویش رودباری (کرمان) همخوان /R/ وجود دارد. از این ‌رو، این همخوان با همخوان دیگری در برون‌داد جایگزین نمی‌شود. از سویی دیگر، در این گویش نه تنها همخوان بی‌واک /q/ بلکه جفت واک‌دارش یعنی [G] هم وجود ندارد. بنابراین، این همخوان در آغازۀ هجا در بافت پیش از واکه‌های پسین با همخوان [k] و در بافت پیش از واکه‌های غیرپسین با همخوان کامی [c] جایگزین می‌شود. همچنین این همخوان در انتهای واژه‌ها با همخوان کامی [c] جایگزین می‌گردد. این پژوهش توصیفی- تحلیلی در چارچوب نظریۀ بهینگی (Prince & Smolensky, 1993/2004) انجام شده و هدف آن تبیین یک‌به‌یک فرایندهای اشاره­شده است. این تببین‌ها از طریق استدلال پیرامون محدودیت‌هایی که عامل رخداد این فرایندها هستند و رتبه‌بندی آن­ها انجام شده­است. همچنین، درپیوند با گویش رودباری، یک رتبه‌بندی نهایی که تبیین‌کننده جایگزینی همخوان ملازی /q/ با همخوان‌های [k] یا [c] در هر سه بافت مورد بررسی است، ارائه شده است.

Keywords

• جایگزینی صدا
• تلفظ وام‌واژه‌های عربی
• واج‌شناسی زبان فارسی
• گویش رودباری (جنوب)
• نظریۀ بهینگی